Инвестицияла – айныуну къыйматлы жолу

Къайсы къыралны да экономикасын айнытыуда инвестицияла магъаналы жерни аладыла деп ышаннгылы айтыргъа боллукъду. Аланы хайырындан производство кенгертиле барады, товарланы бла продуктланы качествосу да игиленеди. Къабарты-Малкъарда да  инвестицияла болумну игилендирирге кереклиси эм уллу борчладан бириди. РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан Таов аны тамамлау, шёндю хали артыкъ иги  болмагъан экономиканы тирилтирге онг берлигин чертеди.

Пшикан Кесович айтханыча, бу ишни саулай къыралда окъуна къолгъа алыргъа кереклисин РФ-ни Президенти Владимир Путин да белгилеген эди. «Биз анга барыбыз да бек уллу эс бурургъа керекбиз. Экономиканы айныуу инвестицияла бла бизнес не халда болгъанлары бла шарт байламлыды. Алай эсе уа,  болум игиге тюрленмесе, административ неда кадрла жаны бла тийишли оноула этилселе, кёлюгюзге  тиймесин», - деген эди ол, къырал советни алгъыннгы кенгешлеринден биринде сёлешгенинде.

Буруннгу жыл Сочиде бардырылгъан инвестициялы форумгъа тёрт мингден артыкъ адам къатышханды. Ол санда Россейден бла тыш къыралладан белгили компанияланы таматалары, губернаторла, бизнесменле, илму сфераны келечилери да. Жыйылыуда регион эмда жер-жерли власть органла инвестициялагъа тап онгла къураугъа бек уллу къошумчулукъ этерге боллукълары чертилген эди. Аны юсюнден кесини докладында ол кезиуде премьер-министр Дмитрий Медведев да айтханды. «Инвестицияла этерге сюйгенле бла тири ишлерге, къырал эмда энчи иели ахчаны бек  магъаналы,  бегирек къыйматлы боллукъ проектлеге  берирге керекди. Дагъыда бошуна къагъыт ишле бла кюрешип турмай, жангы проектле жарашдырып, ала бла бизнесни шагъырейлендирирге тийишлиди», - дегенди ол.

Бизни республиканы юсюнден айтсакъ, ол, жарсыугъа, инвестицияла этерге сюйгенлеге артыкъ уллу онг бермегенлени тизмесине киреди. Аны сылтауу политика болум бла да байламлыды. Аны бла бирге криминал, социал, финансла, законла чыгъарыу жанлары бла да къоркъуула бардыла. Аланы азайтыр хыйсап бла тийишли иш тохтаусуз бардырылып турургъа, ол санда бек биринчиден къыйматлы норматив база къурауну къолгъа алыргъа керекди. Дагъыда РФ-ни миллет инвестициялы рейтингинде ал тизгинледе  болгъан регионланы – Татарстанны, Белгород, Калуга, Тула областьланы эм Краснодар крайны сынауларын да хайырланыуну, тюзге санайма. Алай аны бла бирге бюрократия тыйгъычланы да  азайтмай  жарарыкъ тюйюлдю.

Экинчиден, коррупциягъа бла улутхачылыкъгъа къажау  кюрешни  да кючлендирирге керекди. Бу ишде правону къоруулау органла энчи жерни аладыла. Дагъыда инвестицияла этерге сюйгенлеге налог каникулла берирге (аланы республиканы бюджетине тёленнген кесегине), кредитле алгъанланы бла лизинг тёлеулери болгъанланы да тюрлю-тюрлю субсидияла бла онгдурургъа тийишлиди. Технопаркланы, бизнес-инкубаторланы, энчи экономика тийрелени инвестициялы болумну айнытыугъа къошумчулукълары иги болгъаны баямды, кёп жумушла тамамлагъан арала эмда инвестиция политика жаны бла координация советле да къыйматлы ишлейдиле,  алагъа да энчи эс бурургъа керекди.

Бизни республикагъа инвесторлагъа  амалла кёпдюле. Мында бегирекда иги онглары болгъан бёлюмле быладыла: туризм, курортла-рекреация комплекс, къурулуш материалланы производствосу, промышленность эмда эл мюлк. Алай бла инфраструктура, табийгъат, ресурсла, туризм эмда ишчи къолла жаны бла республиканы онглары, саулай региондан  эсе игирекдиле.

Инвестицияланы келиулерине не зат чырмайды? Терен тинтиуле быллай сылтауланы кёргюзтедиле:

- Россейни Президентини Посланиясында тийишли политиканы онгдуруу амаллары хар жыл сайын белгиленедиле. Алай бизни министерствола уа бу ишге артыкъ тири къатышмайдыла;

- жарашдырылгъан бизнес-планла шёндюгю излемлеге асламысында келишмейдиле, кеслери да жарты-къурту этилгенлеге ушайдыла; кертиси бла иш кёллю болгъан инвесторлагъа  уа тийишлисича эс бурулмайды. Ол а Къабарты-Малкъарда быллай ишни  кереклисича бардырыргъа къолларындан келген уста специалистле болмагъанларын ачыкълайды. Бу жаны бла башха регионлада алчы сынау бла шагъырейлениуге да артыкъ магъана берилмейди.

Дагъыда, жарсыугъа, Къабарты-Малкъарда финанс ресурсла эмда къыралны иелигинде болгъан ырысхы хазна иги хайырланылмайдыла. Ол себепден банкланы бла аланы бёлюмлерини онгларына тынгылы эс бурургъа, ала экономикагъа къаллай инвестицияла этерге боллукъларын да сюзерге тийишлиди. Башха кемчиликлени санында  жашырын экономика алыкъа аслам жерни алгъанын, ахчаны толусунлай ачыкъ халда жюрюмегенин да белгилерге керекди.

Жер-жерледе бизнес болумну игилендирир умутда шёндю саулай къыралда Регион стандарт (эм иги сынаула) сингдириле барады. Бюгюнлюкде ол субъектлени асламысында хайырланылады, аны себепли  Къабарты-Малкъарда да аны мычымай къолгъа алыргъа керекди. Дагъыда бизде къырал – энчи иели партнёрлукъ деген амалгъа хазна эс бурулмайды. Аны юсюнден закон инвесторлагъа социал, транспорт, связь, электроэнергетика инфраструктураланы жангыртыугъа къатышыргъа онг береди.

Республикадан тышында къармашхан бизнесмен жерлешлерибизни КъМР-ни экономикасына инвестицияла этерге чакъырыу иш да бардырылмагъанын белгилерчады. Ол а бек магъаналыды, къайсы регионну айныуу да кёбюсюнде ол къалай  къуралгъанына  кёре болады. Аны бла кюреширге сюйгенлеге льготала берген системаны  жарашдырыргъа эмда власть бла иги байламлыкъла болурча мадар этерге, дагъыда арада ышаныулукъну кючлендирирге да тийишлиди.

Мында айтылгъанланы эсебин чыгъаргъанда быллай оюмгъа келирге боллукъду: Къабарты-Малкъарда инвестициялы болумну игилендирирча эки ишни тамамларгъа керекди: экономиканы айнытыу эмда социал сфераны тап халгъа келтириу. Къырал этген болушлукъ, аны жанындан берилген гарантияла – ала бары да, сёзсюз, бек керекдиле, алай сагъынылгъан борчну, бек алгъа  комплекс халда тамамларгъа тийишлиди. Социал сфера къолгъа алынмай, инвестицияланы келтириу къыйматлы боллукъ тюйюлдю. Ахчаны биринчиден билим бериуге къоратыргъа керекди. Ансыз жаш адамла республикадан  тышына окъургъа кетип, аны бошагъанларындан сора уа анда къалып турлукъдула.

Бизде дагъыда квалификацияны кючлендириу, промышленностьда, эл мюлкде, жумушланы жалчытыуда жангы усталыкълагъа юйретген системаланы сингдирирге керекди. Бегирек да ишчи кадрланы хазырлаугъа эс бурургъа тийишлиди. Алайсыз  жангы производстволада урунургъа адам табыллыкъ тюйюлдю. Экономикада эмда социал сферада тынгылы мадар этилмей инвестицияладан   хайыр не хазна чыкъсын.

Республикада болгъан табийгъат байлыкъланы, экономиканы, транспорт эмда башха инфраструктураланы эсге алып ойлагъанда, социал-экономика болумну айнытыуну быллай жоллары белгиленедиле:

- регионну кёп жаны бла къолайлыгъы  рекреация сфераны жангыртыу эмда аны андан ары айнытыу иш къалай бардырылгъанына кёре боллукъду. Ол кеси да демографияны онгдурургъа, болгъан ырысхыны тийишлисича хайырланыргъа, жумушланы качествосун игилендирирге, халкъла аралы рынокда конкуренциягъа чыдамлы болургъа, адамланы да иш бла жалчытыргъа амал берликди;

- республиканы транспорт логистикасын кючлендириу;

- эл мюлк сфераны андан ары айнытыу. Мында продукцияны хар тюрлюсюн да жик-жиги бла жарашдыргъан аллай производствола къураргъа керекди. Кеслерин да жаланда Россейде угъай, тыш къыралланы рынокларында сатылырча аллайланы;

- къурулуш материалланы чыгъарыу сфераны онгдуруу. Ол умутда жашау журтланы аслам халда ишлеп башларгъа тийишлиди.
Инвестицияла республиканы айныуун терклендирирге онг берликдиле. Ол а аны финанс онгларын кючлендирликди, дотацияланы азайтырыкъды, жангы ишчи жерле къураргъа амал берликди. Адамланы къолайлыкълары да игирек боллугъу баямды. Аны хайырындан а сурам ёсюп, ызы бла производстволу сфера, сатыу-алыу да кюч алып тебирерикдиле.