Халкъыбызны мюлк-жашау, ниет-маданият халларын толуракъ ачыкъларгъа онг берген табылыула

Алгъын жыллада чыгъарылгъан китаплагъа, журналлагъа, газетлеге къарай келсенг, сейир материаллагъа, хапарлагъа тюбеп къаласа. Аллай бир тарых статьяны озгъан ёмюрню сексенинчи жылларында профессор, тарых илмуланы доктору В.Б. Виноградов бла КъМР-ни Миллет музейинде ишлеген Деппуланы А.Б. жазгъандыла. «Эрттегили бохчаны хапары» деген иш бюгюннгю окъуучугъа да сейир кёрюнюрюгю сёзсюздю.

Къабарты-Малкъарда орта ёмюрледен  къалгъан эсгертмелени тинтген, тарых илмуланы кандидаты Мызыланы Исмайыл Ташлы-Таланы тийресинде 70-чи жыллада буруннгулу къабырланы къазып ачханды. Ол заманда онбешинчи къабырда табылгъанды битеу да Шимал Кавказда тийрелеринде бек сейирге саналгъан зат.

Ташдан къаланып ишленнген къабырда малкъар миллет кийимлери бла тишириу асыралып эди. Аны биргесине ариу накъышлы мияла аякъ, бичакъ, багъыр оймакъ, сол жанында уа алтын суу ичирилген халылы парча къумачдан тигилген бир омакъ бохча. Аны ичинде Тюркде ишленнген 14 кюмюш ахча (реалла) болгъандыла. Аладан ючюсю Константинопольда (Стамбулда) 1704 жылда Ахмед Ючюнчю солтанны заманында этилгендиле. Тогъузусу да Тюркде 1731 жылда Махмуд Биринчини кезиуюнде ишленнгенле эдиле. Къалгъан экиси иги сакъланмагъандыла, алай ала, эрттегили ахчала жаны бла устаны москвачы С.А. Янинаны акъылына кёре, 1703 жылгъа жууукъ заманда Мисирде чыкъгъандыла.

Биринчи малкъарлы археолог Ташлы-Тала тийресинде тапхан затлагъа алимле уллу эс бургъандыла, бохча ичинде ахчаланы юсюнден оюмларын айтып, иги кесек статья жазгъандыла. Былайда дагъыда бир затны белгилерге тийишлиди. Малкъар таулада табылгъан ол тюрк ахчаланы болушлукълары бла къабыргъа адам не заманда салыннганын, анда табылгъанла не заманда хазырланнганларын билалгъандыла, алай бу затла илмугъа  керекли башха хапарланы ачыкъ этмезлеми деп, ол жанына артыкъ уллу эс бурмагъандыла.

Алгъын заманлалада малкъарлыла асламысында малчылыкъ бла, бютюн да бег а къойчулукъ бла кюрешгендиле. Сёз ючюн, аны юсюнден биринчи малкъарлы тарыхчы, этнограф Абайланы Мисост да жазгъанды. Таулуланы мюлклери кеслерине керекни жалчытып тургъанды. Алагъа жаланда мирзеу жетишмегенди, аны да этге, жюнден этилген затлагъа алышып, Къабарты жанындан келтиргендиле.

Болсада малкъарлыла, башха тюрк халкълача, тюрлю-тюрлю къыралланы ахчаларын билгендиле, бир-бир кезиуледе ахчагъа алгъан, сатхан заманлары да болгъандыла. Революциягъа дери жазылгъан къагъытланы биринде былай белгиленипди: «Гюржюню Гори, Геби эллеринде жашагъанла эрттеден бери да, ауушла бла ётюп, Малкъаргъа сатаргъа деп, харакет алып келип тургъандыла, ала биргелерине Кутаисиден урияланы да келтиргендиле.  Алып келген затларын чепкенлеге, кийизлеге, жамычылагъа, ийленнген терилеге, жюннге алышхандыла. Бир-бирде уа ала ахчалары бла да келгендиле: алгъа эбизе, тюрк ахчалары бла, артда уа – орус. Анга мал сатып алгъандыла».

Алайды да, Ташла-Талада табылгъан кюмюш ахчала Малкъар таулагъа эбизеден келирге болгъандыла, нек дегенде ол заманда Тау Артында  тюрк ахча жюрюгенди.  Былайда Тюркню кюмюш ахчалары бизге Къара, Азов  тенгиз тийреледен да тюшерге боллукъларын айтыргъа тийишлиди. Ол жерледе онсегизинчи ёмюрню экинчи жарымына дери да Тюрк сатыу-алыу ишлени эркин жюрютюп тургъанды. Краснодар, Ставрополь крайлада, Дюгерде да тюрк эм кърым ахчала, аз болсала да, табыла-табыла тургъанлары бошдан тюйюлдю.

Былайда бир затны эсде тутаргъа тийишлиди: Ташлы-Талада тиширыуну къабырында табылгъан  кюмюш ахчала бары да тешилипдиле, алай бла ала, къабыргъа салыныр заманнга ахча магъаналарын тас этип, не омакълыкъгъа, не дин бла, не саулукъ бла байламлы акъыл бла хайырланнгандыла. Алайды да, таулуланы къолларына тюшгенден сора была ахча орунуна жюрютюлмегендиле, ала бир сыйлы затха саналып, бай, бий тиширыуну бохчасында букъдурулуп сакъланнгандыла.

Малкъарлылагъа къоншу неда жууукъ халкълада кюмюш (алтын, багъыр, темир) ахчаланы тиширыуланы сыйлы жыйрыкъларын жасар ючюн хайырланнганлары белгилиди.  Сёз ючюн, ингушлулада, чеченлиледе, дюгерлиледе, дагъыстанлылада, Шаркъда да алай болгъанды. Араплы тиширыула кеслерини кийимлерин, тюрк кюмюш ахчала тагъып, омакъ этерге сюйгендиле. Алай Малкъарда аллай адет болмагъанды. Л.Я. Кузнецованы къарачай-малкъарлыланы искусство хунерлиликлерини юсюнден аламат китабы да анга шагъатды. Алай эсе уа, малкъарлы тиширыуну бохчасында табылгъан кюмюш ахчала ары башха хыйсап бла тюшгендиле.

Аны юсюнден сагъыш этген заманда, Ташлы-Талада табылгъан кюмюш ахчала узакъдан келген омакъ затлагъа, не бир ахшылыкъ келтирген кючлери болгъан белгилеге санала болурму эдиле, дегенча сагъышла жаратыладыла. Тюрк кюмюш ахчаланы уа ол заманда арап харфла бла жазыулары болгъанларын эсге алсагъ а – бютюн да. Арап харфлыла муслийманлагъа сыйлы болмай къалмазлыкълары шартды. Ол кезиу а Малкъаргъа ислам дин кирип, кючлене баргъан заман эди.

Онсегизинчи ёмюрню орталарында жашагъан тарыхчы, этнограф Вахушти Багратиони айтханнга кёре, Малкъарны бийлери, сыйлы адамлары ол жашагъан заманда ислам динни тутхандыла. Кавказ  халкъланы юсюнден уллу билими болгъан совет алим Л.И. Лавров  да онсегизинчи ёмюрню орталарында Шимал Кавказда ислам дин бегинип тохтагъанын шарт кёргюзтгенди.

Ислам киргенден сора Къуран, Къуранны харфлары бла жазылгъан да таулулада бек сыйлы болуп башлагъанды. Алай бла арап харфлары болгъан кюмюш ахчала ахчаладыла деп угъай, Къуранча жазыулары барды деп, ол хыйсапдан сыйлы болгъан болурла.

Малкъарлы тиширыуну бохчасында кюмюшле, къайдан да болсунла, Къуранча жазыулары барды деп, алаймы тюшген болурла, огъесе Тюркден келген ахчаланы артыкъ да багъалы этип, айыртлапмы жыйгъан болур эдиле? Ол соруугъа жууаплар ючюн Ташлы-Таладагъыча аллай ахчала дагъыда табылыргъа керекдиле.

Ала Тюркден келгенлери ючюн бютюн сыйлылагъа саналгъан эселе, ол да, баям, быллай хыйсапданды. Ол заманда Тюркню солтанлары ислам динни тутхан битеу да халкъланы ниет башчыларына саналгъандыла. Онсегизинчи ёмюрде Мекка, Мадина – муслийман ахлусуна бек сыйлы жерле – Тюркню къолунда эдиле.

Онсегизинчи ёмюрню ахырында Малкъар Орусха къошулуп тохтагъынчы, Шимал Кавказны бийлерини, байларыны иги да кесеги кеслерин Тюрк жанына тартдырып тургъанлары, ислам динни чигинжисине таяныргъа сюйгенлери шарт белгилиди.  Ма ол себепден Тюркде чыкъгъан кюмюш ахчала артыкъ да сыйлы болургъа керек эдиле.

Ол хыйсапдан бу ахчаланы онсегизинчи ёмюрню биринчи жарымында Меккагъа хаж къылыргъа баргъанладан бири келтирген болур десек да, жангыллыкъ болмазбыз. Къалай-алай да болсун, ол кюмюш ахчала жерде Аллахны келечилерине саналгъан эки да тюрк солтанны хан тахтагъа миннген заманларында чыгъарылгъанладан болгъанларыны уллу магъанасы барды. Ташлы-Талада табылгъан ахчала малкъарлыланы онсегизинчи ёмюрню ортасында мюлк-жашау, ниет-маданият халларын алгъындан эсе толу ачыкъларгъа онг бергендиле.