Жашау къыйматланы сакълагъан тепсеу

Бу жолгъу хапар «Къысыр»  къарачай-малкъар тепсеуню юсюнденди. Ол уучуну атын жюрютюп башлаугъа жораланнган тепсеудю, «Мароко», «Жортууул», «Абзех», «Экеу», «Хычауман», «Жия» дегенле бла ушагъан жерлери кёпдю. Аны экеу тепсейдиле, жаш бла къыз, сагъынылгъан бирсиленича. Ол затланы юсюнден биз Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» деген къыйматлы китабында аслам хапар табаргъа боллукъбуз.

Алайды да,  аны уучуланы тюрлюсюнде эр кишиле кийик жаныуар сыфатлы бет къапланы кийип чыгъадыла. «Уучула», аланы нёгер къызлары танымазча, сыфатларын тюрлендиредиле. Къыз аны таныса, уучуну сыйлы атын атау иш башха заманнга кёчюрюледи. 

Ол алай ууну аллында сакъ жаныуарла  жаш уучуну сезип къоймазча этилгенди.  Андан сора да, бет къап огъурсуз къара кючледен сакълагъан белгиге саналгъанды. Ол уучулукъну тейриси Апсатыны  огъур кёзден къараууна себеплик этгенине ийнаннгандыла. Байрамгъа бет къапланы сау жылны ичинде хазырлагъандыла, уучулукъ кезиуге деп.

Аны сюрюучюле тепсеген тюрлюсю да барды малкъарлылада бла къарачайлылада. Айтылгъаныча, сюрюучюле къыш узунуна  къойну, эчкини, ийнекни, бугъаны, атны, эшекни, ёгюзню маскаларын жарашдырып кюрешгендиле, артда аланы «Къысыр»  тепсеуге кийгендиле. Хар бирини баш борчу биргесине тепсеген къыз аны танымазча этерге эди. Таныулу тюйюл эсе уа,  мал тёлюню аурууладан, ёлюмден, жыртхычланы чабыуулукъларындан сакълар онг барды, дегендиле. Къап дагъыда иесини ахшы малчы болгъаныны белгисича эди.

Жаз башыны ал кюнлерине къызла да кеслерине бет къапла жарашдырыргъа кюрешгендиле, ала чыпчыкълагъа ушатхандыла маскаларын, жашла таныялмазча. Магъаналары: кийик эм юй къанатлыла кёп болурча.

Жер сюрюуню эм урлукъ салыуну аллында да жашла бла къызла къапларын кийгендиле, алай бла жерге тюшген урлукъ элпек тирлик берлигине ийнаннгандыла. Будай жетер заманда да тюз алай этгендиле.

Энди тууулгъан къагъанакъны тёгерегинде да кийик жаныуарланы, юй къанатлыланы эм башха миф жигитлени сыфатларын белгилеген къапланы кийип, «Къысырны» тепсегендиле, ол иги уучу эм сюрюучю болурча, къыз а – жарагъан юй бийче.  Андан сора да, сабий огъурсуз кючледен къоркъмаз, элгенмез ючюн этгендиле алай.

Маскала кийип «Къысырны» келин келтирирге тебирерден алгъа да тепсегендиле. Нек дегенде, жангы юйюрню  малы кёп болур ючюн. Тепсеуню келинни юйюнде, киеуню босагъасында, келинни эрини юйюне келтиргенде да бардыргъандыла. Алай бла алагъа монглукъ тежегендиле.

Жер сюргенни аллында «Алтын Хардарда» бла «Къысырда» аякъ бюкгендиле. Бу тюрлюсюнде жаш « битимли жерни», къыз а «себиллик урлукъну»  сыфатларыча кёргюзтюлгендиле. Къыз сабан чыпчыкъгъа ушагъан къапны кийип, гюрен сюелгенлени орталарына тургъанды, ол ахшы тирликни белгисича ангылашыннганды.

Урлукъ себиуню аллында  сюрюлген жерге кёп сабийли ананы чыгъарып. Аны башындан урлукъ бюртюклени къуйгъандыла, тирлик бай болурча. Тиширыу  урлукъну бла жерни араларында байламлыкъны белгисича эди. Иш бошалгъандан сора аслам жаш бла къыз «Къысырны» тепсегендиле, урлукъланы бирча ариу чыгъыуларын ашыкъдырып.

«Къысырны» будай жетер заманда да тепсегендиле. Ол аны кийик къабанладан сакъларгъа болушханына ийнаннгандыла. Къапла кийип тепсегенле уллу тёгерекге сюелгендиле – чеклеча.

Будай орууну аллында къызла кийик чыпчыкъланы маскаларын кийип, «Къысырны» бир-бир кесеклерин тепсегендиле. Ишле бошалгъандан сора да байрамда бу тепсеуню бардыргъандыла. Жаш тепсеген къызын таныялса, ол аны кесин, нёгерлерин да хычинле бла сыйлагъанды. Ол алай келир жыл бай болурча этилгенине ийнаннгандыла.

Халкъда аны дагъыда бир тюрлюсю жюрюгенди, анга кёре жаш жюреги жаратхан къызы бла танышыргъа сюйгенди. Аланы араларында байламлыкъны  бегеул жюрютгенди.  Къыз къолунда табагъы бла арагъа чыгъып, бегеуюл, аны къолунда жаныуар башлы сыфатла жасагъан таягъы болгъанды,  бла тепсегенди. Къыз бла бегеуюл майданны тёгерегине барып, бирсилени да чакъыргъандыла ортагъа.

Сахнаны эки жанындан да къарс уруп жашла, къызла чыкъгъандыла. Ол «Къысыргъа» къатышыргъа ыразылыкъны билдирген белги болгъанды. Къызла орталарында бир жигитирекни алгъа тюртгендиле. Ол тепсеуню биринчи башларча.  Жашла да тюз алай этгендиле. Ийменип тургъанлагъа болушлукъгъа бегеуюл келгенди. Ол эки къызны къолтукъларындан  тутуп, эки жигитни алларына элтгенди, ала да алгъадан аланы алларына жууукълашып къолтукъларындан тутадыла.

Бирсиле да тепсеуге алай чакъырыладыла, бегеуюл а къолунда табагъы болгъан къызны жанына сюеледи. Ол уланладан  къызла бла тепсер ючюн тёлеу берирлерин излейди. Сый байрамда сокъгъан макъамчылагъа да берилгенди. Къууанч бир ненча кюнню бардырылыргъа болгъанды.

«Къысырда» саугъагъа ахча, башлыкъ, бешмет, къама, бел бау, ышымла,  бёркле, жюзюкле, сыргъала, кюзгюле, минчакъла, къой, ат берилгенди. Алагъа кёре жаш сайлагъан къызын къаллай бир сюйгенине тюшюннгендиле. Тепсегенле макъамчылагъа тёлеу берселе,  хор бла оркестр бегеуюлню дирижёрлугъунда жырлагъандыла, сокъгъандыла.

Бегеуюл къайсы къыз бла да тепсерге эркин болгъанды. Аны бла тепсеген жашны ол кёлюне тиймегенди, жыйылгъанла да ол затха эс бурмагъандыла.  Бирде бегеуюлню къарт ынна алышындыргъанды, ол тепсеуге кесини жууукъ къызын кийиргенди. Эгеч да къарындашын келтирирге болгъанды. Бирсилени тилеклери бла эр бла къатын да  тепсегендиле, ала атлары айтылгъан тепсеучюле болсала. 

Биринчи ауурлугъу болгъан тиширыуну  тёгерегинде да сабийле бла акъылбалыкъ энди бола келгенле «Къысырда» аякъ бюкгендиле. Алайдагъыла уа: «Тёгерегинде ненча сабий  тепсей эсе да, аллай бир жашы, къызы болсун», - дегендиле.

Жаш онг къолу бла къызны сол къолун алгъан эсе тепсерге деп, ол а  онг къолуну жингиригин аны онг жанына тиресе неда сол къолун жумдурукъ этсе, жашны къыз бла энчи сёлеширге эркинлиги болмагъанды. Жашны онг къолуну бармакълары къызны сол къолуну бармакълары бла бирлешип къысылгъан эселе, алай  къол аязлары бир бирге тиерге керек эди, ол а сол къолуну баш бармагъы бла аны онг къол аязына тие эсе, къыз жашны жаратмагъанын билдиргенди эмда сёлеширге  сюймегенин кёргюзтгенди.

Жашны онг къол аязы къызны сол къол аязына тие эсе, ол анга сюймеклигин билдирирге эркинлик бергенди.  Бармакълары чалишип, къол аязлары да бирге эселе, аланы араларында сюймеклик болгъаны ачыкъланнганды. Жаш къызны тепсерге чакъырып, аны къолундан тута эсе, ол аланы жууукъла болгъанларын билдиргенди.

Къызны бир жаш бла къауум кере тепсерге эркинлиги болмагъанды. Жаш къызны тепсеу бара тургъанлай къоймагъанды.  Къойса уа, ол къызгъа, аны ата-анасына айып келтиргенди.  Къанлы жау эсде болмай тургъанлай аны къолундан жоюлгъанны къысха жууугъу болгъан къызны  къолтугъундан тутуп тепсеп башласа, жыйылгъанла  эки жанындан да жау адамланы жарашдыргъандыла.

«Къысыр» акъыртын «Тёгерек тепсеуге» ётгенди, анда энчи соло партияланы бек иги тепсеучюле кёргюзтгендиле.

Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: