Шахгерий

Жер, суу атла

Быллай жер ат Бахсан ауузуна  къайдан, къалай келгенин бюгюнлюкде шарт айтыр адам не хазна табылсын. Болсада мени жерлешлерими аны юсюнден энчи оюмлары барды.

Ол жер къалайыды деп сорлукъла да  болурла. Мен аны былай ангылатырыкъ эдим. Огъары Бахсаннга Шахгерий (тюзю Шах Герийди) деп аталгъан кезиуледе элни аты Ючкюмел болгъанды. Баям, былайда юч суу: Кыртык, Адыл-Суу эм Элбрус черекле бирге къошулгъанлары себепли айтыла болур эди.

Алай бла Бахсан черек къуралады. Шахгерий а Кыртык суу элге жете башлагъан жердеди. Аны  кюн батхан жаны чынгыл, кюн чыкъгъан жаны уа кёкге тиреле тургъан къаяладыла, зыгъырлы  бетди. Шахгерий кеси да тышындан къарап кёрюнмеген аламат ариу къоюнду. Элни жанындан кирсенг, къая жухну артындады.

1967 жылда сакъ жауунладан сора Кыртык, Сырт-Ыран эм Хунгурту ауузладан келип уллу ырхы басхынчы, алайда терек бахчала, тахта кёгетле ёсген сюргюле болгъандыла. Былайы уллу тюйюлдю. Узунлугъу къычырым чакълы болур, эни уа андан да  азды.

Алгъын бу жер къаллай болгъанын бюгюн таныгъан да этерик тюйюлсе. Эсимдеди, алайда Борчаланы Дауутну аламат ариу юйю болуучусу. Мекямны экинчи къатыны коридоруна алма, кертме тереклени бутакълары тирелип, кёгетлери салынып туруучулары.

Озгъан ёмюрню 30-чу жылларында элни электростанциясы да Шахгерийде ишленнген  эди. Не уллу ырхыла талагъан  эселе да, аны таш къабыргъаларын, мурдорун оялмагъандыла. Энтта да турадыла, озгъан заманны шагъатлары болуп.

Башда айтхан ырхыдан сора Шахгерийни толусунлай зыгъыр басханды, жерини бийиклиги 10-15 метрге кётюрюлгенди. Энди Кыртык  суудан элге келген илипин Борчаланы Жубуран хажини жашау юйюню мурдор ташыны юсю бла тартылгъанды. Алгъын а алайы суу аууздан бек бийикде болгъанды.

Энди бу атха тарых жаны бла бир къарайыкъ. «Татаркъан» деген эски малкъар жырда иранлыла тау ауузлагъа ёшюн  ургъанларында, таулула алагъа къажау бирден сюелгенлерини юсюнден айтылады. Баям, ол заманда келген болур бу жерлеге Шах. Аны юсюнден халкъыбыз сюргюнден къайтханда, Огъары Бахсанда ныгъышда  олтургъан акъ сакъаллы, узакъ ёмюрлю къартларыбыз кёп таурух айтыучу эдиле.

Бир жол да, аны юсюнден сёз баргъанда, 90-жыллыкъ къарт Ёзденланы Алийни былай айтханы эсимдеди: «Бахсан ауузун бурун заманлада адам ичин жырып ёталмазча къалын агъач басып болгъанды. Иранлыла да бери ол кезиуде  келгендиле. Бизден алгъа жашагъан къартла айтханнга кёре, ол къыралны шахы Ючкюмел элге кирип, тонау ишлерин да этип, андан Элбрус таба атланырдан алгъа, бу жерледе тохтап, аны  аскерлери доммай уугъа жайылгъандыла.

Ала, айлана келип, Кыртык сууну жагъасы бла ёрге бара, бу биз башда айтхан къаяла арасында талада ариу къыртишде отлай тургъан бууланы кёрюп, аладан союмлукъла ёлтюрюп, шахларын сыйлагъандыла. Алайда  уллу къая ташны тюбюнде дорбунда чатырларын къурап, кече Шахгерий алайда къалгъанды. Андан бери алайгъа аны аты аталгъанды».

Къалай-алай эсе да, бурун заманладан бери да тышындан къарап кёзге кёрюнмеген таула арасында къоюн жерге Шахгерий деп келедиле. Ким биледи, тарыхчыла башха шартла биле эселе да, айтырла.