«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)

Фразеология айланчла къуралыулары, тилге кириулери миллетни жашауу бла терен байламлыдыла: аны жашау болумун, къууанчын, жарсыуун да бир къауум сёз бирге болуп къурагъан тасха сёзле бла кёргюзтедиле.

Ы 

ЫЗЫ КЪАЛЫН БОЛСУН (алгъыш) Аллай къууанч, зат кёп кере бола турсун деген магъанада.

ЫЗЫНА АЙЛАНЫРГЪА къара: АРТЫНА АЙЛАНЫРГЪА.

ЫЗЫНДАН БОЛУРГЪА (тюшерге) Биреуню мараргъа, тасхасын билирге.

ЫЗЫНДАН ТАШ АТАРГЪА Биреуню аманларгъа, кетгенин сюерге, харам этерге.

ЫЗЫНДАН ТЮШЕРГЕ Тасхасын билирге, ызын ызларгъа (адамны юсюнден).

ЫЗЫНДАН УРУ КЪАЗАРГЪА къара: КЪАРА САБАН СЮРЮРГЕ.

ЫЙМАТЫН СЫГЪАРГЪА (юйюрюрге) Къоркъутургъа, урушургъа.

ЫНДЫР БАСХАН УУАНЫКЧА Айланып тургъан болмаса, ишни мажармазгъа деген магъанада.

ЫННА МАНГА АКЪЫЛ ЮЙРЕТГИНЧИ, ИТИБИЗ ТОГЪУЗ ЧИБИН ТУТДУ (Нарт сёз.) Айтылгъан затха кереклисича эс бурулмагъанын кёргюзтюр ючюн айтылады.

ЫРБЫННГА ТЫЯРГЪА 1. Биреуню онгсуз этерге. 2. Даулашып хорларгъа.

ЫРГЪАЖИК ЭТЕРГЕ (къарач.) Амал, хыйлалыкъ этерге.

ЫРЫМЫ ТАРТМАЗГЪА (амыры тартмазгъа – къарач.) Бир ишни этериги келмезге.

ЫРЫСХЫ БЮРТЮГЮ БАР ЭСЕ УА Биреуге, аш аша, ич деп къысханда айтылады.

ЫРЫСХЫ КЪОНМАЗГЪА Насыбы тутмазгъа, онгмазгъа, жарлылыкъдан къутулмазгъа.

ЫРЫСХЫ СУУДАН АЛЫНМАЙДЫ (Нарт сёз.) Къыйналмай, ырысхы табылмайды.

ЫРЫСХЫДАН ТУУМАЗГЪА Ырысхы ючюн бетине айып алмазгъа.

ЫРЫСХЫСЫ ТУТАРГЪА Излеген, кюсеген заты толургъа.

ЫСПАС МЫКЪЫРЕУ (хыны) Ыспас этмейме деп, кёл кенгдиргенде айтылады.

ЫСПАСЫМ ЖОКЪДУ Мен айтханнга тюшдюнг деген магъанада.

ЫСТАУАТХА БЁРЮ КИРГЕНЛЕЙ Болгъанны къатышдырыргъа, бузаргъа.

ЫСТАУАТЫН ЖОКЪЛАРГЪА Биреу алгъыннгы жашаууна къайтыргъа.

ЫСТЫМ КЕЧЕ Сабийге жети кюн болгъанда этилген къурманлыкъ.

ЫСХАТЫНА БЕРСИНЛЕ (къаргъыш) Биреу ёлгенден сора, аны затын, харекетин садакъасына юлешсинле деген магъанада.

ЫТТА-БЫТДА ДЕП (къарач.) Не амал да этип.

ЫХ ДЕГЕНИН (билирге) Биреуню жарсыуун сёзсюз ангыларгъа.

ЫХ ДЕГЕНЛЕЙ Бир чюйре сёз айтханлай, хата этерме деп жаныгъанда айтылады.

ЫХ ДЕМЕЗГЕ (этдирмезге) Сёлешмезге, дауур этмезге, жукъ айтмазгъа.

ЫШАННГАН БАШНЫ ИТ (бёрю) АШАР (элтир) (Нарт сёз.) Кеси ишинги кишиге ышанма, сакъ бол деген магъанада.

ЫШАННГАНЫНГДАН ТАПХЫН (къарач.) къара: ЖАСТЫГЪЫНГДАН ЖАУ ЧЫКЪСЫН!

ЫШАРМИШ ЭТЕРГЕ Ичинден къууаныргъа, аз-маз ышарыргъа.

ЫШАРТЫП КЪОЯРГЪА Базындырып, алдап къояргъа.

 

Э

 

ЭБИ КЕЛИП ЖАШАРГЪА Жарашып, бир бирлерин билип жашаргъа.

ЭБИНЕ ТЮШЮУ (билиу) Ишни, адамны халын билиу.

ЭГЕЧДЕН ТУУГЪАН Адамны атыны орунуна айтылгъан эркелетиу фраза.

ЭЖИГИ-СТЮНЮ БЛА (къарач.) Жик-жиги бла айырып деген магъанада.

ЭЗИЛАНЫ ЖЕНГСУКЪМАЗ (къарач.) Бир иги тюйюлмесе, тынчлыкъ тапмагъан.

ЭЙ-Я ТАЛАННГАН! (межд.) Жарсып сейирсиннгенде айтылады.

ЭКЕУГЕ – ЮЧЕУ ДЕП Кимге да кесин къоша айланнган, айыртламагъан адамны юсюнден.

ЭКИ АЙТСА, ЮЧЮНЧЮГЕ (бир затны къайтарып айтыргъа) къара: АУУЗУНДАН КЕТЕРМЕЗГЕ.

ЭКИ АРАМЫ БИТЕЛЛИКДИ? Жол, суу ауузу бегитилипми къаллыкъды деген магъанада.

ЭКИ АТЛАР КЪАРЫУУ ЖОКЪДУ 1. Арыпды деген магъанада. 2. Бек къарыусузду деген магъанада.

ЭКИ АТЫП, ТЮТЮНЮН БИР ЭТЕРГЕ Ушкокну тохтаусуз, бир бири ызындан къыстау атаргъа.

ЭКИ – АЯГЪЫМ, БИР – ТАЯГЪЫМ Кеси башыма бошма, тыйгъычым, тыяр адамым жокъду деген магъанада.

ЭКИ АЯГЪЫ ЖЕР ТУТМАЙ (чабаргъа) Ашыгъыргъа, бек терк чабаргъа.

ЭКИ АЯГЪЫН БИР УЮКЪГЪА СУГЪАРГЪА (сукъдурургъа, тыгъаргъа) Адамны онгун алыргъа, къысаргъа.

ЭКИ АЯГЪЫН БУЗДАЧА БАРДЫРЫРГЪА Къарыу этдирмезге, аякъландырмазгъа.

ЭКИ АЯГЪЫН ЖАЙЫП (къарач.) Кючюнден келген чакълы бир, къарыуун аямай (этерге бир ишни).

ЭКИ АЯГЪЫН КЮЛГЕ СУГЪУП ТУРГЪАН [эр киши] (бедиш) Юйден чыгъаргъа, ишлерге сюймеген эр кишини юсюнден.

ЭКИ АЯГЪЫН ТИРЕРГЕ (тиреп тохтаргъа) къара: АЯКЪ ТИРЕРГЕ.

ЭКИ АЯГЪЫНЫ ТЮБЮНДЕ ЧЁП СЫНМАЗГЪА Биреу къууаныргъа, женгилленирге.

ЭКИ АЯКЪЛЫ Адам деген магъанада.

ЭКИ БЕТЛИ [адам] Адамны кёзюнде махтап, ызындан аман айтыучу адам.

ЭКИ БУТУН АТ ЭТИП Жаяу жюрюп, къыйналып.

ЭКИ ДУНИЯСЫН КЪАРАНГЫ ЭТЕРГЕ Жарсытыргъа, къыйнаргъа.

ЭКИ ЁЛЮРГЕ Айыплы ёлюрге.

ЭКИ ЁПКЕСИ БИРГЕ СЫЙЫНМАЗГЪА Жюреги къыйналыргъа, сарыуу къайнаргъа, дертленирге.

ЭКИ ЖАН СЮЕКГЕ КЪОЛ САЛЫП (айланыргъа) Ишсиз, хауле айланыргъа.

ЭКИ ЖАНЫНА КЕСГЕН КЪАМАЛАЙ (Нарт айтыу.) Тилчи, кёзбаучу адам.

ЭКИ ЖАРЫЛЫРГЪА Ачыудан къыйналыргъа, сарыуу къайнаргъа.

ЭКИ ЖУКЪЛАП ЭСИМДЕ ДА ЖОКЪДУ. Ол не бу затны юсюнден сагъышым, къайгъым жокъду.

ЭКИ ЖУКЪУДАН КЪАЙТЫРГЪА [заман] Кече сагъат эки-юч болургъа.

ЭКИ КЕРЕМИ ЁЛЛЮКДЮ? Бир ёлюмден киши да къутулмайды деп, таукелликге чакъырыу.

ЭКИ КЁЗДЕН БИРИН КЪОЙМАЗГЪА Кёрген затын, айыртламай, урлап турургъа.

ЭКИ КЁЗЮ БЛА ТЕНГ ЖИЛЯРГЪА Адам тарыгъып, жарсыулу жиляргъа.

ЭКИ КЁЗЮ (бир затда) БОЛУРГЪА Адам къарамын бир затдан алмазгъа.

ЭКИ КЁЗЮ КЪАН КЁРЮРГЕ къара: КЁРЮП БОЛМАЗГЪА.

ЭКИ КЁЗЮН АЛМАЗГЪА (айырмазгъа) Тохтамай къараргъа.

ЭКИ КЁЗЮН БУКЪДУРУРГЪА Уялыргъа, бетине къараялмазгъа.

ЭКИ КЁЗЮН ЖАНДЫРЫП (барыргъа) Къурлай, зат элтмей барыргъа (жууугъуну, тенгини юйюне).

ЭКИ КЁЗЮНДЕ ЭКИ ОГЪУ БОЛСА, БИРЕУНЮ УРУРГЪА (урурлай болургъа) Биреуге ачыуланнганын, дерт тутханын огъурсуз къарамы бла кёргюзтюрге.

ЭКИ КЁЗЮНДЕН КЪАРМАЛЫРГЪА (тынаргъа) Сокъур болургъа.

ЭКИ КИРПИГИ БИРГЕ ЖЕТМЕЗГЕ (къысмазгъа) Арталлыда жукъламазгъа, солумазгъа, жатмазгъа.

ЭКИ КЪАБЫРГЪАСЫ БИР БИРГЕ ТИЕРГЕ (къатаргъа) Мал, адам бек арыкъ болургъа.

ЭКИ КЪОЛУ ДА ЧАНА ЖАЯКЪЛАРЫ КИБИК (масхара) Узун къоллу, арыкъ (адам).

ЭКИ КЪОЛУ КЪУРУСУН (къаргъыш) Ёлсюн деген магъанада.

ЭКИ КЪОЛУН КЪОЮНУНА САЛЫП (сугъуп) ТУРУРГЪА (эки къолуна жукка ичирирге) Ишлемей, хауле айланыргъа.

ЭКИ КЪОЛУНА КЪАРАРГЪА къара: КЪОЛУНА КЪАРАРГЪА.

ЭКИ КЪУЙРУКЪМУ ЭТЕРИКСЕ? (масхара – къарач.) Жут адамны ыйлыкъдырып сёлешгенде айтылады.

ЭКИ КЪУЛАГЪЫ БЕК БОЛСУН Эшитгенин кишиге айтмасын деген магъанада.

ЭКИ КЪУЛАГЪЫ ЭШИКДЕ (болургъа) Сагъайып тынгыларгъа, тынгысыз болургъа.

ЭКИ КЪУЛАГЪЫН ЁРГЕ ТУТАРГЪА Сагъайыргъа, бир затха эс бёлюрге.

ЭКИ (юч) КЪУРМАН А КЁРГЕНСЕ (масхара) Заманынг болгъанды билирге деген магъанада.

ЭКИ КЪУШ УРУШСА (тюйюшсе), ЖИЯЧЫГЪА (мараучугъа) ТЮК ТЮШЕР (Нарт сёз.) Эки адамны жау болгъанлары биреуге хайыр келтирирге.

ЭКИ ОТНУ АРАСЫНА ТЮШЕРГЕ Эки къыйынлыкъны арасында къыйналыргъа.

ЭКИ СЁЗНЮ (бир бири ызындан айта) БИРГЕ КЪОША БИЛМЕГЕН Акъыл жаны бла къарыусузуракъ адам.

ЭКИ ТИЛЛИ [адам] къара: ЭКИ БЕТЛИ [адам].

ЭКИ ТИШИ БИР БИРИНЕ ТИЙМЕЗГЕ Къалтыраргъа (сууукъдан, ауругъандан).

ЭКИ ТЮГЮН БИР ЖЕРДЕ КЪОЙМАЗГЪА Бир затны хурттак-хурттак этерге.

ЭКИ ТЮТЮНЮН БИР ЭТЕРГЕ къара: ЭКИ АТЫП, ТЮТЮНЮН БИР ЭТЕРГЕ

ЭКИ ЧАРЫГЪЫ АРЫ ДЕРИ ТУТСУН (масхара) Бир ишни кёп сакъларгъа тюшмез деген магъанада.

ЭКИ ШАГЪАТЛЫ БОЛУРГЪА Адам ийнанырча тюз болургъа

 ЭКИ ЭГЕЧДЕН ТУУГЪАНЛА ТАНА ТУЛУКЪ АЛЫШМАЗЛА (Нарт сёз.) Ана жууукъла халал боладыла деген магъанада.

ЭКИ ЭЛИН ТЫЯРГЪА (тыймазгъа, тыялыргъа) Керексиз жаншамазгъа.

ЭКИ ЭРИНИ БИР БИРИНЕ ЖЕТМЕЗГЕ Къууаннгандан ышарып турургъа.

ЭКИ ЭТЕГИН БАШЫНА КЪАЙЫРЫРГЪА (жанына сугъаргъа) Затны этерге таукелленирге, хазырланыргъа.

ЭКИ ЭТЕГИН БАШЫНА (сыртына) КЪАПЛАРГЪА къара: APT ЭТЕГИН АЛЛЫНА КЪАПЛАРГЪА.

 (айтханын) ЭКИ ЭТМЕЗГЕ къара: СЁЗЮН ЖЕРГЕ САЛМАЗГЪА.

ЭКИ ЭШИГИ ЖАБЫЛГЪАН (къуругъан, тартылгъан) [адам] Уллу палахха, къыйынлыкъгъа тюшген адам.

ЭКИ ЭШИГИ КЪУРУРГЪА Уллу палахха къалыргъа.

ЭКИГЕ ЭКИ ЭДИ, БИРЕУГЕ БИР ЭДИ Жигитлиги, адамлыгъы болгъан, кимге да тенглик этерге къолундан келген адам эди.

ЭКИГЕ (ючге) АЙЛАННГАН [жууукъ] Эки-юч атадан, анадан ары бармагъан (эгечле, къарындашла, жууукъла).

ЭКИЛИ БОЛУРГЪА Арсарлы болургъа.

ЭКИСИ ДА БИР ИТНИ КЪУЙРУГЪУДУЛА Бири биринден иги тюйюлдюле деген магъанада.

ЭКИСИ ДА БИР КИТАПХА КЪАРАГЪАНЧА (айтыргъа) къара: КИТАПХА КЪАРАГЪАНЧА АЙТЫРГЪА.

ЭЛ АЛЛЫНДА ЖЮРЮГЕН [адам] къара: ЭЛ АУУЗУНА КЪАРАГЪАН.

ЭЛ АУУЗУ ЭЛЕК (анга къарагъан халек) (Нарт сёз.) Адамны кеси оюму бла жашаргъа чакъырыу.

ЭЛ АУУЗУНА КЪАРАГЪАН [адам] 1. Элде, жамауатда оноуу, сёзю багъалы болгъан, ахшы адам. 2. Къуллукъчу адам.

ЭЛ АУУЗУНА ТЮШЕРГЕ Башы сёзге къалыргъа.

ЭЛ АШАГЪАН ЭМЕГЕН [адам] Халкъны къыйнагъан, унукъдургъан, залим адам.

ЭЛ БАГЪАСЫ [адам, киши] 1. Акъыллы, аты айтылгъан, керти адам. 2. Кёп харекет, байлыкъ.

ЭЛ (бармакъ) БАСАР ЖЕР (болмазгъа) Не азчыкъ да болмазгъа (жер).

ЭЛ БЕДИШЛИК БОЛУРГЪА (этерге) Аман иш бла элни ауузуна тюшерге.

ЭЛ БЛА БИР [зат] Бек кёп деген магъанада.

ЭЛ – ГУУУРТХА, ГУНАЙ (Гумай) – ЖУУУРТХА (эл – къуууртха, Къойбай – жуууртха) (масхара) Бирсиле иш, жашау къайгъыда, биреу а къарын къайгъыда деген магъанада.

ЭЛ ЖАТСА ДА, ЭЛЕМЕН ЖАТМАЗ (къарач.) Манга тынчлыкъ жокъду деген магъанада.

ЭЛ КЮЛКЮЛЮК (кюлкюсю, сёзлюгю) БОЛУРГЪА (этерге) (адам, зат) Бедишлик болургъа (этерге).

ЭЛ ТАНЫГЪАН [адам] Акъылы, адамлыгъы бла атын айтдыргъан, белгили адам.

ЭЛ ТАХЛЫКЪ ЭТЕРГЕ къара: ЭЛ БЕДИШЛИК ЭТЕРГЕ.

ЭЛГЕ-ЖОЛГЪА КИРИРГЕ Ишни сюдге берирге.

ЭЛГЕ КЪОЯН КИРГЕНЧА (болуп) Сейир, тамаша болуп.

ЭЛДЕН КЁЧЮРЮРГЕ Урушургъа, аман айтыргъа.

ЭЛНИ БЕТИНДЕН Жамауатны намысы ючюн деген магъанада.

ЭЛНИ КИР СУУУ БЛА ЖАШАГЪАН [адам] Элни садакъасы бла жашагъан адам.

ЭЛНИ СЁЗЮН ЭЛЕК БЛА СЮЗЕРГЕ Сёзчю болургъа, тил этерге.

ЭЛНИ ТУТУРУГЪУ Жамауатны ахшы адамы.

ЭЛНИ ТЮБЮН БАШЫНА ЭТГЕН Тилчи, адамланы бир бирге къогъузтхан адам.

ЭЛНИ ЮСЮНЕ КЪАРАТЫРГЪА (чапдырыргъа) Айып этдирирге.

ЭЛЕК ЭТЕРГЕ (элек-элек этерге) 1. Бир затны тешик-тешик этерге. 2. Адамны ушкок бла урургъа.

ЭЛИП ДЕГЕННИ БИЛМЕЗГЕ Арапча окъуй, жаза билмезге.

ЭЛИЯ АЙ (эски) Июль айны аты.

ЭЛИЯ БУТАГЪЫ КИБИК (элия бутагъынлай, элия къурукъча (къуругъуча) [адам] 1. Ариу, чырайлы, узун бойлу (эр кишини ариулугъун чертир ючюн айтылады). 2. Узун (зат).

ЭЛИЯ ЧАРЧЫКЪ КЪОБАРМАЗ (бир затдан) 1. Бек къаты затды, адам хайыр алалмазча деген магъанада. 2. Адам чексиз къызгъанчды деген магъанада.

ЭМИНА КИРСИН (биреуню юйюне) Хата, палах тилеген къаргъыш.

ЭМИНА КЪУРУГЪУ КИБИК [адам] (масхара) Узунбойлу адам.

ЭМЧЕК АНА Башха ананы сабийин кеси сютю бла ёсдюрген ана.

ЭМЧЕК АТА Биреуню сабийин кесиникича ёсдюрген ата.

ЭМЧЕК КЪАРЫНДАШЛА Бир ананы сютюн ичип ёсген жашла.

ЭМЧЕК УЛАН Гитчеликден башха адам (къубултуп, сыйлап) ёсдюрген сабий (байны, бийни сабийи).

ЭНИШ СЮРЕМ (эниш сюрем) Энишге таба.

ЭНТТА ДА ЭТ АЛЛАЙ АККАГЪА ЖЮН ТАРТМА (къарач.) Аман адам игилигинги билмез деген магъанада.

ЭР ЖЮРЕКЛИ [адам] Таза да кишиликни шартларын жюрютген адам.

ЭР КИШИ АКЪЫЛЛЫ (тиширыу) Эр кишича, терен  акъыллы тиширыу.

ЭР КИШИНИ САТАРЫКЪ [тиширыу] Эр кишиден эсе кёп кереге акъыллы тиширыу.

ЭРГЕ БАРЫРГЪА (берирге) Къыз эр киши (жаш) бла жашауун бир этерге.

ЭРИК АШАТЫРГЪА [териге] Терини мирзеу худурда кёп заманны жибитип, ийлерге хазырларгъа.

ЭРИНИ-БУРУНУ БЛА ЭТЕРГЕ Орунну баш къыйырына дери толтурургъа.

ЭРИНИН КЪАБАРГЪА (къапдырыргъа) Этгенине сокъуранып, бушуугъа къалыргъа (этдирирге).

ЭРИНИН-БУРУНУН ЧЮЙЮРЮРГЕ (чюерге, чюелтирге) Хыликкя этерге.

ЭРКЕК АТХА ТАЙ ТУУДУРГЪАН [адам] Болмагъанны айтхан, уяла, къажый билмеген адам.

ЭРТТЕ-КЕЧ БОЛСА ДА Къачан болса да, бир заманда.

ЭРТТЕ-КЕЧДЕН БОШЛАНЫРГЪА. Сабий низамдан чыгъып башласа айтадыла.

ЭРТТЕ-КЕЧДЕН КЕСИН КЪОШАРГЪА Алгъадан окъуна, заманындан алгъа, эртте.

ЭРТТЕ КЪОБУП КЕЛ (межд.) Болунмазлыкъ ишни сакълама деген магъанада.

ЭРТТЕН АХШЫ БЕРИРГЕ Эрттенликде саламлашыргъа.