Орта Азияда жашагъан ахыр эки-юч жылларыбыз бюгюнча эсимдеди. Мен бла эгиз къарындашым Алий анда туугъанбыз. 1956 жылда уа бизге дагъыда эгешчик Фатимат къошулгъан эди. Анабызны, къолунда да тёрт къагъанакъ сабийи бла, Къыргъызда Джалал-Абад областьны Ленин жол элине арбала бла келтирген эдиле. Жашай келгенде, 1950 жылда атабыз да къайтады. Эки жылдан а биз да тууабыз.
Кавказдан не мени, не къарындашымы хапарыбыз жокъ эди. Алай абадан къарындашларым, эгечлерим, анабыз, атабыз да аны юсюнден кёп сейирлик хапарла айтыучулары эсимдеди. Биз а ёзен, жоллары сары къумлу элде жашап, къыргъызлы тенглерибиз бла ойнап, зауукълукъ таба эдик. Бир затдан да апчымагъанбыз. Ол не болгъанын да билмегенбиз. Къышда сууукъ, жайда исси кюнле бир бирлерин алышындыра озадыла. Къыргъыз тенглерибизден аланы тиллерине да юйрене, ала бла эркин сёлешебиз.
Анамы, тамата къарындашларымы, эгечлерими хапарларындан билеме. «Сууукъ эди ала къыргъызгъа тюшгенлеринде. Эллиле алагъа ышанмай, тюрслеп къарай эдиле. Мени къатымда тёрт къагъанакъ сабийни кёрюп, жаны ауругъан болур эди, бир къыргъызлы къатын бизни мал орунларына жиберген эди. Сабийле жол арытхандан, биченнге жатып, олсагъат къаты жукълап къалгъан эдиле. Уяннганларында уа, ол тиширыу тылпыу эте тургъан сют келтирген эди. Сабийле уа аз-аз уртлай, биринден бирине кружканы ётдюре эдиле, мен аны игилигин бир заманда да унутурукъ тюйюлме.
Аз-аздан жашаугъа тюзеле башлайбыз. Мен колхоз ишге тохтайма. Тёрт жылы болгъан Борис манга, уллу кишича, болушлукъ этип тургъанды. Биз ишден келирге алтыжыллыкъ къызыбыз Зоя къолундан келгенича как этип, къарындашы Володяны бла эгечи Лизаны ач этмезге кюрешип тургъанды»,-деп эсгериучю эдиле ала.
Атабыз Далхатны уа халкъ кёчюрюлгюнчю окъуна бир тиширыу тил этип тутхан эдиле. Андан сора кёчюрген да бизнича юйюрлени этерикдиле деген хапар жайылгъанды. Анабызгъа ол хапарны эки айланнган къарындашы Бачиланы Жандарны жашы Хамзат айтхан эди. Аны эшитип, ол нартюх ун, бишлакъ, мирзеу да жыйышдырып, къачан келедиле деп сакълап тургъанды.
Халкъны саулай кёчюрлюклерин билгенинде уа, къалай эсе да, хош болгъан эди: «Энди алай бек къайгъырмайма, башхалача болурбуз биз да»,- деп.
Аны алгъадан хазыр болгъаны жолда, сюргюнде да кёплени ёлюмден къутхаргъанды. Аны бюгюн да кёпле сагъыныучудула.
-Биз къыргъызлы сабийле бла танышып, бирге ойнай, алача сёлеширге да юйрендик. Къыйын болса да, анабыз бизни ач, жаланнгач этмегенди. Колхоз ишден келсе, кийимле тикгенди, ол да себеплик этгенди бизге. Аз-аздан тириле башлайбыз. 1950 жылда уа атабыз да къайтып келеди. Жашауубуз тынч болады. Биз да бир кесек аякъланабыз. Школгъа жюрюйбюз,-деп эсгереди Лиза.
Юйюрюбюз уллу болгъанлыкъгъа, анабыз ишин бир кюн да къоймагъанды. Ол ишге бек къаты эди. Аны юсюнден колхозну председатели: «Мени Биттирланы Шапи апача, эки ишчим болса, бригада да керек тюйюлдю»,- деучю эди.
Атабыз а келгенлей, юй ишлейди. Артха кёчюп кетгинчи анда жашагъанбыз. Къыргъызлыла бла да уллу шуёхла болгъанбыз.
Бир жол а атабызны туугъан къарындашы, Уллу Ата журт урушну биринчи кюнюнден башлап ахырына дери къазаут этген Холаланы Магомет, бизге келеди. Ол юйлери Исси кёзден узакъ болмагъанын, анда жюзген кемелени юслеринден сейирлик хапарла айтады. Мени уа, алагъа барып, кемеле, къайыкъла не затла болгъанларын кёрлюгюм келеди. Алай бла кёлню биринчи кере кёреме. Аны жагъасында, ол жерли сабийле бла ойнап, жюзюп баргъан кемелеге, къайыкълагъа да сагъатла бла къараучу эдик.
1957 жылда уа Кавказгъа къайтыргъа эркинлик бериледи. Бюгюнча эсимдеди, анамы, атамы, тамата къарындашларымы, эгечлерими да жилягъанлары. Биз а ангыламай эдик аны. Аланы жилягъанлары- къууанчдан эди. Анамы, къыргъызлы тиширыу берип, бир эски кюбюрю бар эди да, анам тапхан хапчукларын аны ичине жыя эди. Атам а жол аш къайгъыдады. Анга жашла, къызла да болушадыла. Бизни атабыз бла анабыз биринчиле болуп тебиреген эдиле Кавказгъа, туугъан жерлерине. Мен бла къарындашым а нёгерлерибизден айырылгъаныбызны къайгъысын эте эдик…
Онюч жылны ичинде жыйгъан ырысхыларын бирге тийишдирип, бир ненча кюнню аланы чачмай, кеталгъан да эталмай, сакълап турургъа тюшген эди. Ол ишге бизни къууанчыбызны чеги жокъ эди.
Апрель ай эди. Анабыз, атабыз да Кавказда хар зат да чагъыпды, жылыды, ариуду, юйюбюзге барлыкъбыз деп, бизге къуруда къууанчлы хапарла айтып тура эдиле. Мени уа, нек эсе да, кетеригим келмей эди. Анда мен къайыкъла, кемеле да кёрлюк тюйюлме, анда мени бла ким ойнарыкъды, мен ол жерлени танымайма, билмейме, ары кетерге да сюймейме. Мында къоншуларыбыз, бек башы уа - Бойнакъ…
Ол уллу ит эди. Аны анда къояргъа тюше эди. Дагъыда тийребизде жашагъан, биз бек сюйген къыргъызлы ынначыкъ – Аятхан. Биз анга жыр да такъгъан эдик. Юйюбюзню аллы бла озуп башласа, «Аятхан, Аятхан, сени къудай жаратхан, сельсоветге баратхан…» деп жырлар эдик. Кечгинлик, андан арысын унутханма. Ол жырны уа, нек эсе да, жер юйчюкню башына минип, андан къычырып айтыучу эдик. Сабий къылыкъ эте болур эдик. Ол а бизни къуугъанча этип, бир эки атлап, артха бурулуп кетер эди.
Машинагъа минип, Кавказгъа тебирегенибизде уа, Бойнагъыбыз бизни ызыбыздан иги кесекге дери чабып келген эди. Аны кёрюп, атам, тамата къарындашларым, мен да жиляй эдик. Бюгюн да унутмайма парийибизни иги кесекге дери ызыбыздан чабып келгенин…
Суратда: Холаланы Далхатны юйюрю. Сурат 1960 жылда алыннганды.
