Иш кёллюлеге, тирилеге онг бериу – экономикагъа хайырлыды

Гитче эм орта предпринимательство къыралны экономикасында эм магъаналы жерледен бирин алады. Шёндюгю къыйын заманда уа ол сфераны айнытыуну амалларын излерге эмда хайырланыргъа бютюн иги кезиудю, - дейди РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан Таов.

- Къырал уллу болгъаны себепли хар регионну онглары бирча тюйюлдюле, алай проблемаланы асламысы уа бирге ушайдыла: административ тыйгъычла, уллу налогла, багъа кредитле... Ол тыйгъычладан къутулур умутда къыралда бир ненча тийишли закон къабыл этилгенди. Сёз ючюн, "налог каникулла", бузукълукъла этмеген предпринимательлени ишлерин тинтиуню азайтыу. Аны бла бирге себеплик этиу программала да  жашауда бардырыладыла.

Алай мында не иги законла эмда умутла болсала да, аланы жеринде тамамлау адамлагъа кёреди. Дагъыда, айтханыбызча, хар регионну кесини экономикасында тёрели (кючлюрек) бёлюмлери, миллет, география жаны бла энчиликлери да барды. Къабарты-Малкъарны юсюнден айтсакъ, бизде промышленностьха, эл мюлк эм туризм сфералагъа асламыракъ магъана бериледи дерге боллукъду.

Предпринимательлеге чырмамау

Башха къыраллагъа къарасакъ, аланы асламысында, бегирекда кючлю экономикалары, деменгили компаниялары бла предприятиялары болгъанларында,  къыралны байлыгъыны 50-60 процентин гитче эм орта предпринимательство жалчытады. Экспертлени оюмларына кёре, Россейде бу кёрюмдю энди-энди жете келеди 25 процентге. "Жашырынлыкъдан" чыгъарча тийишли онгла берилселе, быллай предприятияланы саны эки кереге кёбейип, олсагъат окъуна биз да сагъынылгъан къыралла бла бир тизмеге тюшерикбиз, дегенле да бардыла.

Гитче эм орта предпринимательство  бизни республиканы экономикасында артыкъ  уллу  жер  алмайды. Бу сферада уруннганла асламысында сатыу-алыуда, эл мюлкде эмда жумушланы тамамлауда къармашадыла. Регионну ресурсларын хайырланыуда аланы саны жокъну орунундады. Сёз мында къурулуш материалла  чыгъарыуну, туризм эм рекреация жумушланы, инновацияла бла кюрешиуню юсюнден барады.

Бизнесни структурасы  республикада тюрленмегенини сылтаулары кёпдю. Тийишли онгла  бла бирге предпринимательлени, ала бла ишни бардыргъан власть органланы келечилерини сынаулары, билимлери болмагъанларын да белгилерчады.  Аренда  хакъны уллулугъу, энергоресурсланы багъадан багъа бола баргъанлары, кредитлени  къыйын халда берилгенлери, жаланда регионну рыногу бла чеклениу да  проблемаланы  тизмесини ал сатырындадыла.

Этер амал бармыды?

Гитче эм орта предпринимательствогъа себеплик этиу политиканы тюрлендирмей амал жокъду. Ахча бла  болушууну  къыйматлыгъы  барды деген статистика шартла бла кёлленип, аны бла тынчайып къалыргъа жарарыкъ тюйюлдю. Андан тюшген хайыр экономиканы  терк  айнытырыкъны къатына да келмейди. Республикада гитче предприятияла эмда энчи предпринимательле  къыралны орталыкъ кёрюмдюсюнден эсе осалыракъ айныйдыла.

Предпринимательлеге билеклик этиу бла кюрешген къырал эм муниципал органла регионну экономикасыны тамблагъы кюню бу сфера бла байламлы болгъанына тюшюнюрге борчлудула. Бёлюмню айнытыу ол биркюнлюк иш тюйюлдю. Тохтаусуз къармашханлай, болум тюрлене баргъанына кёре къыралгъа, бизнесге да хайырлы байламлыкъла къурай, онгдурур амалла табып турургъа кюреширге керекди.

Белгиленнген борчла тынч  тюйюлдюле, ол себепден айнытыуну стратегиясын жарашдырыргъа керекди. Гитче бизнес шёндю не халда болгъанын, аны айныуу неден къалгъанын, предпринимательле регионну, тийрени энчиликлерине къалай келишгенлерин тинтмей боллукъ тюйюлдю.

Стратегияны къурагъанда быйыл толу статистиканы жыяргъа да боллукъду. Шендюге дери быллай иш жаланда беш жыл мындан алгъа  бардырылгъанды. Алай ол кезиуден бери кёп зат тюрленнгенди. Быллай тинтиулени эсебин дагъыда инфраструктура проектле жарашдыргъанда, технопаркла къурагъанда, кадрла хазырлагъанда, къырал этген инвестицияланы ёлчемлерин тюрлендиргенде да хайырланыргъа боллукъду.

Технопаркла: шёндюгю амаллагъа аслам эс бурургъа

Импортну алышындырыу программаны чеклеринде производстволада технология жангычылыкъланы - инновацияланы - сингдириуге аслам магъана берилип башланнганды. Алай быллай бизнесни регионну экономикасына   къошумчулугъу  не хазна болсун. Илму-техника сферада ишлеген гитче эм орта предприятиялагъа себеплик этиу жаны бла къуралгъан венчур фондла да артыкъ аякъланмагъандыла. РФ-ни  правительствосуну председатели Дмитрий Медведев айтханнга кёре, быйыл регионлагъа технопаркла къураргъа деп бюджетден ахча  бёлюнюрюкдю. Мен оюм этгенден, ол амалгъа да тынгылы эс бурургъа тийишлиди.

Технопаркланы магъанасы недеди? Илму ишлени, жангычылыкъланы хайыр келтирирча хазыр продуктха келтириу. Башхача айтханда, илмуну  бла промышленностьну арасында тургъанла технопаркладыла. Къыралны болушлугъу бла къуралгъан быллай учреждение бизни республикагъа инновация проектлени жарашдырыу жаны бла алчыланы санына кирирге, бери инвесторланы келтирирге да онг берлик эди.

Шёндю уа болум къалайды: аллай атны отоуланы неда оборудованияны арендагъа бериу бла кюрешген офис арала жюрютедиле. Аллындан предпринимательле "ёсдюрюрге" деп къуралгъан бизнес-инкубаторла да ол халда ишлейдиле. Информация, консультацияла, билим жаны бла себеплик этерге керек болгъан  араланы ишлери ахырында сагъынылгъан аренда бла чекленип къалгъанды.

Эл мюлкде кооперация амал хайырлыды

Шёндюгю болумда къырал эл мюлкде къармашхан предпринимательлени грантла эм субсидияла бла онгдурады. Аны хайыры бла жангы мюлкле ачыладыла, производство да ёсгенлей барады. Бу амалны социальный жаны бла да барды хайыры: ишчи жерле ачыладыла, адамланы къолайлыкълары игилене барады, элледе жашагъанлагъа да онг бериледи. Статистика шартлагъа кёре,  былтыр республикада алгъадан эсе асламыракъ тирлик жыйылгъанды, эт бла сют  кёбюрек чыгъарылгъанды. Алай социальный сферада   болум а осалыракъды: жаш тёлю шахарлагъа кёчюп барады, эл мюлкде урунургъа сюйген хазна адам жокъду.

Алай эсе сагъынылгъан мадарланы къыйматлыгъы, айтылгъаныча, алай иги тюйюлдю неда артыкъ хайыр келтирмейди. Эл мюлк товарла чыгъарыучулагъа кеслерини продукцияларын сатхан къыйынды. Техника сатып алгъан да алай. Бир-бирде уа ишни хайырындан эсе къоранчлары кёбюрек боладыла. Жерле бла да хал ангылашынмайды. Алай бла,  кёп мюлкле тамблагъы кюнню юсюнден угъай, бюгюн ишни къалай бардырайыкъ деп, ол сагъышдадыла.

Башында айтылгъан стратегияны жарашдыргъанда анда эл мюлкню энчи белгилерге тийишлиди. Кооперация амалгъа да эс бурургъа керекди. Хау, бу жаны бла аз-аздан атламла этилип башланнганды. Алай дагъыда власть органлагъа бу ишни терклендирирге чакъырыргъа сюеме. Кооперацияны сатыу-алыу, жарашдырыу, хайырланыу эмда производство тюрлюлерин шёндюгю дунияда да къыйматлы къураргъа боллукъду.

Наныкъла, дарман  хансла…

Республиканы эл мюлкюнде аслам эс малчылыкъгъа бла битимчиликге бериледи. Алай жюзюмчюлюкню, тау этеклеринде терек бахчачылыкъны айнытыудан, дарман хансла, наныкъла ёсдюрюуден, бал чибинлени жайыудан эмда исси сууланы хайырланып теплицала къураудан да иги  файда  алыргъа боллукъду. Бу сфералада къармашыргъа сюйгенлеге къырал да этсе билеклик, аланы продукцияларына кесибизде угъай, тышында рыноклада да иги сурам боллукъду. Россейни фармацевтика бёлюмюнде предприятиялагъа хар жыл сайын эм азы бла 48 минг тонна сырьё изленеди. Алай аны жаланда экиден бири табылады къыралны ичинде, къалгъаны уа тышындан ташылады. Бу амалланы энтта да бир игилиги - алагъа мирзеулюк битимле ёсдюрюрге жараулу жерледен бёлюрге керек тюйюлдю.

Консервала бла чекленип къалмай

Жарашдырыучу сфера да иги аякъланалмагъаны эсленеди. Бизни бу жаны бла онгларыбыз Ставрополь, Краснодар крайладан, Осетиядан осал тюйюлдюле, алай тюкенлерибизде сатылгъан аш-азыкъны аслам кесеги уа алада чыгъарылгъанын кёребиз. Республикада уа  жаланда консервала аслам болгъаны эсленеди ансы, вареньяла, джемле, компотла, бузлатылгъан кёгетле не хазна болсунла сатыуда. Жаланда татлы сууланы чыгъарыу жаны бла ёхтемленирге боллукъбуз. Аны ачыкъ айтхан женгил тюйюлдю алай, аш-азыкъ, ол санда консервала чыгъарыу жаны бла республиканы алгъыннгы   даражасы, жарсыугъа, тас этилгенди.

Эт эм сют продукцияны жарашдырыу жаны бла да артыкъ уллу жетишимле жокъдула. Предприятияланы конкуренциягъа чыдамлы болур амалларын сюзерге кереклиси баямды. Абери ёсдюрюп, аны алайлай сатып къалгъандан кетип, рынокда сурам иги болгъан хазыр продукцияны жарашдырып башларгъа керекди.

Къолдан усталагъа да эс бурургъа

Туризм-рекреация комплексни айнытыуну юсюнден айтханда, сувенир продукция этиу бла неда миллет чыгъармачылыкъ бла кюрешгенлеге артыкъ себеплик этилмегенин белгилемей болмайбыз. Аладан а муниципалитетлени бюджетлерине да иги файда тюшерик эди. Сёз ючюн,  бизнес-инкубаторлада быллай усталыкъла бла кюрешген предпринимательлеге материалла, технологияла эм оборудование бла себеплик этиу, консультацияла бериу  арала къураргъа боллукъ эди.

Инвестицияла

Къыралдан гарантияла эмда налогла жаны бла онгла берилип республикада тап инвестиция болумну къурарча кёп иш этилгенди. Бюгюнлюкде болгъан проектлени жашауда бардырыу - мингле бла жангы ишчи жерле къураргъа, экономиканы тёрели бёлюмлерин кючлендирирге, алгъада жыллада саулай къыралгъа атлары айтылгъан производстволаны аякъ юсюне салыргъа онг берликди. Алай инвестицияланы келтириу быллай  соруу чыгъарады: керекмиди жаланда уллу проектлеге кюч-къарыу салыу бла чекленип къалыргъа огъесе къыралны бла -энчи иелени  араларында партнёрлукъну  юсю бла тюрлю-тюрлю сфералада гитче предприятияланы къураугъа да эс бурургъа тийишлимиди?

Жарсыугъа,  билим бериуню качествосу осалдан осал бола барады. Бизнесге уа бийик усталыкълары болгъан специалистле дайым изленнгенлей турадыла. Аны къой автомашиналагъа ремонт этген мастерскойла окъуна диагностика эте билген адамланы табалмай къыйналгъанлары окъуна сейир тюйюлдю бюгюнлюкде. Къошакъ билим бериу система бу болумну тюзетирге онг бермейди. Ол себепден предприятияла кеслери да къатышыргъа керек болурла, баям,  бу ишге. Дагъыда школлада бла билим бериу учреждениялада предпринимательствону энчиликлери бла шагъырейлендирип башларгъа кереклисине да эс бурургъа тийишлиди.

Басманы магъанасы да уллуду

Гитче бизнесни бир игилиги - къайсы сфера да болсун, анда бир  иш бла кюреширге амал табыллыкъды. Къыралны борчу уа - женгил онгла къураргъады. Хау, бу жаны бла аз зат этилмейди, алай энтта да андан да кёп иш тамамларгъа керекди.

Жарсыугъа, къыралны атындан предпринимательле бла асламысында артыкъ билимлери, ангылаулары болмагъан къуллукъчула сёлешедиле, аланы ишлерине тыйгъычла саладыла. Ол а регионну экономикасына бек уллу хата келтиреди. Быллай халда бизнес бла кюрешгенледе къыралны политикасына ышанмаулукъ болгъанына не сейир.

Шёндю бизнесни къысмазгъа, онгдурургъа деген политика бардырылады, алай жер-жерледе уа бир-бир контроль-надзорлукъ органла ишни сюйгенлерича  бардырыргъа кюрешедиле. Ишге терен къарагъанда уа,  быллай тирилик ол ведомствону борчу угъай,  энчи бир къуллукъчуну "башламчылыгъы" болуп чыгъады. Насыпха,  прокуратура быллай тинтиулени законлукъларына дайым кёз-къулакъ болгъанлай турады.

Мен оюм этгенден, предпринимательлеге себеплик этиу жаны бла къырал программаланы андан да ары игилендиргенлей турургъа керекди. Тириликге, иш кёллюлюкге тийишли онгла бермей, къармашыргъа сюйгенлеге жаланда субсидияла, грантла бла угъай, тюз оноула, информация бла да себеплик этмей амал жокъду. Сёзсюз, мында газетлени, телевиденияны да магъанасы уллуду. Бизнесде биринчи атламла этгенлеге законлада бола баргъан тюрлениулени, къырал себеплик этген программаланы эмда башха предпринимательлени жетишимлерини юсюнден толу хапар билдирип турургъа керекди.