«Къара археологланы» хаталары жетгенди, алай тарых байлыкъ а сакъланнганды

Къабарты-Малкъарда ишчи жолоучулукъ бла РАН-ны Археология институтуну, суратлау искусстволаны А.С. Пушкин атлы къырал музейини бла Кавказны археология институтуну бирикген экспедициялары болгъанды. Аланы муратлары Урван элни тийресинде шиякыланы тинтиу эди.   Экспедициягъа РАН-ны Президиумуну кенгешчиси эм член-корреспонденти, археолог Рауф Мунчаев, А.С. Пушкин атлы музейни директору Марина Лошак, белгили археологла, республиканы адамлары къатышхандыла. Экспедиция къалай баргъаныны, аны эсеплерини юсюнден бизге Оруг география обществону келечиси, краевед Мокъаланы Тенгиз хапарлагъанды.

Ол белгилгенича, регионнга бу сейир бошдан чыкъмагъанды. Жети жыл археологла, журналистле, жамауат ишчиле да мында Урванда буруннгулу эсгертмелени сакълар ючюн кюрешгенли Евразия континентде аллайла бир башха жерде жокъдула. Баям, аны юсюнден кеси заманында Шора Ногмов жазгъанды. Ол чыгъармасында аны башында христиан храм болгъаныны, аны къабакълары уа кюмюшден ишленнгенлерини юсюнден хапарлагъанды. Бу курган Нальчикден тогъуз километр узакълыкъда орналыпды. Ол узакъ турмагъанлыкъгъа, аны юсюнден билдириуле аздыла. Аны эрттелигини, ёлчемлерини юсюнден хапарланы адамла краеведлени таурухларына окъуна санайдыла. Анга жанындан къарагъанда, ол юсюн терен агъач басхан гитче таугъа ушайды.

Ол эсепге 1971 жыла 16 июньда КБАССР-ни Министрлерини советини бегимине кёре салыннганды, анга республика магъаналы эсгертме деген даража берилгенди. 1983 жылда аны Батчаланы Валерийни башчылыгъында экспедиция да тинтгенди.

Бусагъатда объектни сакълау бла Кавказны археология институтуну директору Атабийланы Бияслан кюрешеди. Ол илму ишчилени, республиканы властьларыны да эслерин бу айтхылыкъ тарых эсгертмеге бурургъа дайым къайгъырады. Жарсыугъа, 2009 жылдан бери Уллу курганнга «къара археологла» тартылып башлагъандыла. Ала, агъачлада букъдуруп, лагерь салгъандыла эм кенглиги юч метр, теренлиги да 25 метр болгъан камера къазып къазгъандыла, анда тапханларын урлагъандыла. Археологланы бла энтузиастланы кючлери бла гудучула эки жылны ичинде юч кере тутулгъандыла эм право сакълаучу органланы къолларына берилгендиле. Алай ала хар къуруда жангыдан бери чыгъып келип, аман ишлерин андан ары бардыргъандыла. Орта эсеп бла ала 2700 кубометр жерни къазып чыгъаргъандыла. Тёртюнчю кере тутулгъанларында уа, алагъа уголовный иш ачылгъанды, алай аланы башчылары жууапха тартылмай къутулалгъанды.  

Шыякыны тинтиу бла байламлы болум а Атабийланы Бияслан РАН-ны археология институтуну Кавказ къауумуну секцияла аралы жыйылыуунда докладындан сора тюрленнгенди. Анда ол бу объект Ара Кавказда дуния цивилизация жаратылгъан ючюнчю жер болгъанын юсюнден айтыла эди. Андан сора да, Атабий улу аэрофотосъёмка бардыргъанды, ол а бу дуппур курганны кесеги болгъанына шагъатлыкъ этгенди. Специалистле алайны тинтгенден сора бу жерледе кёп сейир затла (аномалияла) тюбей тургъанларын, ала къалай чыкъгъанларын кёп жылланы ичинде сюзюп билирге жарарыгъын айтхандыла.

Былтыр майда Биясланны башчылыгъында къауум адам «къара археологла» къазгъан уру бла энишге тюшгендиле. Ала анда суратла бла видеола алдыргъандыла, ташладан, агъачладан бла топуракъдан да экспертиза этерге кесеклерин да жыйгъандыла. Аланы тинтиулерине кёре къурутула тургъан тарых эсгертмени юсюнден документлы фильм алыннганды. Битеу бу мадарла кесибизни, тыш къыраллы алимлени да курганнга сейирлерин къозгъагъандыла.

Рауф Мунчаев а бу жерледе болгъандан сора ол алтмыш жылны археологиягъа жоралагъанын, Кавказда, Индияда, Монголияда, Сирияда, Иракда болгъанын, алай быллайны уа биринчи кере кёргенин белгилегенди. Аны айтханына кёре, ол илмугъа, тарыхха да бек магъаналы жерди, анга эллиден аслам къабыр киредиле, аладан ючюсюню бийикликлери уа 14, 20, 27 метрдиле – была дуния илмугъа белгили эм уллу курганладыла.

- Бирикген экспедиция мында объектлеге къарагъанды, биринчи этилирге тийишли жумушланы белгилегенди. Жууукъ заманда къабырланы эм уллуларын тинтип башларыкъбыз. Бек алгъа аны терекледен бла чырпыладан тазаларыкъбыз, ызы бла аны толу планын жарашдырлыкъбыз. Жарсыугъа, аны кёп байлыгъы тоналгъанды, алай уручула баш къабыргъа дери жеталмагъандыла. Бу тинтиулерибиз Евразияны буруннгулу маданиятын билиуге жарыкъ берирле деп бек ышанабыз, - деп къошханды алим.

Бусагъатда билген затларыбызгъа кёре, бу объект бизни эрагъа дери IV мингжыллыкъны ахырында неди III мингжыллыкъны ал кезиулеринде ишленнгенди. Ол а Майкоп культураны заманыды. Бусагъатда илмугъа анга ушаш Ошад атлы курган белгилиди. Аны бийиклиги тогъуз метрге жетеди, аны алимле онтогъузунчу ёмюрню ахырында ачхандыла. Анда табылгъан экспонатла уа Къырал Эрмитажгъа ётдюрюлгендиле, деп билдиреди Мокъаланы Тенгиз.

Сакъланнганыча, Урванны курганы дуния илмугъа андан да кёп жангы билим берликди, анда табылгъан затла уа битеулю археологияны байыкъландырлыкъдыла. Ол бизни эрагъа дери мында жашагъан халкъланы тарыхларын сюзюуден сора да, Кавказ бла Жууукъдагъы Востокну не бирикдиргенин ангыларгъа болушурукъду, нек дегенде Майкоп культура Месопотамия бла къысха байламлыдыла.

Марина Лошак айтханыча, бирикген экспедициягъа хазырланыу жарым жылны баргъанды. Аны эсеплерине кёре, дунияда эм уллу археология парк къураллыкъды. Ол а республикагъа келген туристлени санын бютюн ёсдюрлюкдю, деп чертгенди ол.

Объектде ишлени бардырыргъа ахчаны РФ-ни Культура министерствосу бёллюкдю. Север Кавказны ишлери жаны бла министерствосуну министри Лев Кузнецовну башчылыгъында болгъан жыйылыуунда курганны тинтиуге болушлукъ этерге оноу къабыл кёрюлгенди.

***

Къабарты-Малкъарда кёп тарых эсгертмеле табыладыла, ала кёпню кёрген, буруннгулу адамланы жашау-турмуш болумларын, технология жаны бла онгларын билген алимлени окъуна сейирге къалдырадыла. 8-10 минг жыл мындан алгъа жашагъан миллетле бийик цивилизация къураргъа жууукълашхандыла. Алай аланы катаклизмала (буз кезиу, вулканла чачылгъанлары, эпидемияла) тыйгъандыла. Ара Кавказда буруннгулу цивилизацияны ючюнчю къаууму айныгъанды, аны ызлары уа бюгюн Кавказны аслам районунда эсленедиле.

Урвандагъы курганны сакълар ючюн, аны бек алгъа тинтирге тийишлиди, сора къырал да аны къорууларча мадар этерге керекди. «Къара копательлени» хаталарындан жыл сайын республикада онла бла тарых-маданият эсгертмеле къурутуладыла, ала бла бирге уа айтхылыкъ тарыхыбыз жокъ этиледи.

Къабарты-Малкъар – ол ачыкъ кёкню тюбюнде бай археология материалланы жыйгъан музейди. Мында адам улу кёп минг жылланы ичинде къалай айный баргъанын кёрюрге боллукъду. Биз а ол къадар билимни, байлыкъны келир тёлюлерибизге сакъларгъа борчлубуз.

Кульчаланы Зульфия хазырлагъанды.
Поделиться: