Жашауун тау халкъланы азатлыгъына жоралагъан

Шимал Кавказны адабиятында уллу ыз къойгъан поэт, жарыкъландырыучу Коста Леванович Хетагуровну жашау эм чыгъармачылыкъ жолу энчи болгъандыла. Аны саулай Шимал Кавказны маданият айныууна салгъан къыйыны бек магъаналыды, аны бла сейирди ол бизге, бюгюннгю окъуучулагъа.

Костаны 1899 жылда «Ирон фандыр» («Дюгер къобуз») ат бла чыкъгъан назму жыйымдыгъында кётюрюлген соруула ол кезиуде халкъны жашауунда эм магъаналыла болгъандыла. Хетагуровну миллет литературагъа къошумчулугъуна багъа берген къыйынды. Бошдан айтхан болмаз аны юсюнден белгили орус жазыучу Александр Фадеев «своеобразный Леонардо да Винчи осетинского народа» деп. Поэт жазгъан тизгинле бюгюнлюкде да сейирдиле, магъаналыдыла. Осетинлени тарыхларына жораланнган «Особа» атлы этнография очеркинде да автор халкъыны жашаууну, Россей мында бардыргъан политиканы юсюнден толу хапарлайды. Шимал Кавказны газетлери бла байламлыкъда да ишлегенди ол. Сейир тюйюлмюдю Осетияны узакъ Нар элинде анасындан эртте окъуна ёксюз къалып, ёге ананы сууукълугъун сынагъан жашчыкъны адамлагъа аллай бир жылыуну бла сюймекликни жюрегине сыйындыргъаны.

Аны ёз тилине тартылыуу, тюшюнюую уа туугъан, Осетиясында угъай, тыш жерде къуралгъанды, журтдан айырылып жашагъаны жюрегин таралтханлай тургъаны себепли 1871жылда Костаны Ставропольну эр кишилерини гимназиясына окъургъа жибередиле. Бир къауум жылдан а ол анда Кърымшамхалланы Ислам бла танышады. Къарачайлы бий тукъумдан чыкъгъан жаш да, тюз аныча, живописьни, поэзияны жаныча кёрген интеллигентледен эди. Ала экиси да шуёхлукъларыны ал кюнлеринден башлап ахырына дери ол сезимге кертичилей къалгъандыла.

Аналарындан эртте окъуна ёксюз къалгъан жашла, аны сыфатын эслеринде тутуп, чыгъармаларында суратлагъандыла. Сёз ючюн, Хетагуровну «За водой», Кърымшамхал улуну уа «Женщина с ребёнком» дегенчаларында эсленнген айбатлыкъ, аны бла бирге мудахлыкъ къайсыбызны да кёлюбюзге жетерчады. Артда айтырыкъды Коста Исламгъа: «Жашаууму жарыкълыгъысыз сиз – сен бла туугъан Осетиям», - деп. Ол Къарачайны ахшы уланына атап ариу назму тизгинле жазгъанды. Ала экиси да Петербургда да тюбешгенлей тургъандыла. Осетинли жарыкъландырыучу анда Художестволу академияда окъугъанды, къарачайлы къарындашы уа патчахны аскеринде къуллукъ этгенди.

Поэтни бийик сезимлери, чыгъармачылыкъгъа итиниулюгю артда аны Владикавказгъа келтиредиле. Мында ол, алты жыл чакълы бир жашап, орус тилде бир талай назму, поэма да тагъады, живопись ишлерин орус художник А. Бабич бла кёрмючлеге элтеди, театр декорацияла хазырлайды, адабият-музыка ингирле да къурайды. Чыгъармаларын «Шимал Кавказ» газетде басмалап да кёреди. Алай ол кезиуде Хетагуров фахмусуну элпегин кеси сюйгенча толусунлай ачыкълаялмайды. Поэт кёп жамауат ишге да къатышады. Газет публикациялагъа кёре, жаш жарыкъландырыучуну тюбешиуледе сёлешиую жарыкъ, ачыкъ, кесгин болгъанды. Лермонтовха атап жазгъан магъаналы чыгъармасын а цензура басмагъа берирге къоймайды, халкъ къозгъалыулагъа чакъырады деп. Ол жаланда он жылдан сора дуния жарыгъын кёргенди, тюбюнде авторну тукъуму да белгиленмей. Патчахны келечилери уа, тёзмей, ачыкъ кёз къарамлары ючюн аны ёз журтундан тыш жерге кёчеригин излейдиле.

1881 жылда Коста Владикавказдан къарт атасы жашагъан Георгиевско-Осетинское элге келеди. Алай бла аны жашаууну бек къыйын кезиулери башланадыла. Жамауат жашаудан ол толусунлай айырылады, поэзияны къоюп къара иш бла кюрешалмайды, халкъгъа керекли жумушлагъа къатышып, миллетине жараргъа онгу болмайды. 1882 жылда поэтни къадары жарсыуладан толуду. Ол эрттеден бери битеу жюреги бла сюйген Анна Цаликованы къолун тилейди, къыз унамайды, атасыны ёлгени да апчытады.

Бир талай жылдан сора Коста Леванович, Ставропольгъа кёчюп, «Шимал Кавказ» газетни редакциясында ишлеп башлайды. Ол заман болгъанды аны чыгъармачылыкъ, жамауат жашаууну эмда тири кезиую. Тёрт жылгъа аты хазна белгили болмагъан поэтден ол кесини заманыны бек белгили адабиятчысына чыгъады. Коста къуру орусча угъай, осетин тилде да кёп жазгъанды. Алай ала миллет пресса, издательствола  болмагъанларыны сылтауундан басмаланмайдыла. Назмучу уа, иш кёллюлюгюн тас этмей, «Дюгер къобуз» атлы китабына киргенлен чыгъармаларын тапландыргъанлай, игилендиргенлей турады.

Ол кезиуледе поэт къыйын ауруп, саулугъу артда да тюзелмей кёп къыйналады, оноучула да тынчлыкъ бермейдиле, бир жерден башхагъа кёчюрюп. Быллай къыйын жашау болумлада да Хетагуров патчах кавказ халкъланы жаны бла бардыргъан политиканы терслигин, тапсызлыгъын ачыкъ билдиргенлей турады.

19 01жылда жарыкъландырыучу Владикавказгъа къайтады, ахыр кюнлерине дери мында жашар умут бла. Ол «Хетаг», «Плачущая скала» поэмаларын жазады, живопись бла кюрешеди, фахмулу сабийлеге школ ачар умутлу да болады, алай саулугъуну осалгъа айланнганыны сылтауундан бу ишлерин ахырына жетдиралмайды. Эки жылдан а ауруп, гыржыннга окъуна ахчасы болмай тургъан назмучугъа, эгечи келип, аны Георгиевско-Осетинское элге (бусагъатда Къарачай- Черкес Республиканы Коста Хетагуров атлы эли) алып кетгинчи иги кесек заманны тургъанды.

1906жылда уа поэтни огъурлу жюрегини къарыуу тауусулуп, дуниясын алышындырады. Аны дууасына осетинлиле, къарачайлыла, оруслула, чер-кеслиле, ингушлула, башхала да бирча жарсып келгендиле, миллетлени бирикдирген инсанны ауушханы битеу кавказ халкълагъа уллу бушуу болгъаны себепли. Адабиятчы Биттирланы Тамараны «Къарачай-малкъар жарыкъландырыучула» атлы китабында биз Ислам Къарачайлыны поэтни юсюнден быллай оюмун окъуйбуз: «Хетагуров кесини уллу фахмусуну кючю бла, ачыкъ сёзюню, суратларыны къарыулары бла тау халкъланы юсюнден къуралгъан терс оюмну тюрлендирирге жоралагъанды битеу жашауун». Кертиси бла да, халкъ сынагъан къыйынлыкъланы темасы аны чыгъармачылыгъында ачыкъ билинеди, поэмаларында бегирек эшитилине. Орус тилде жазылгъанларында да окъуйбуз терсликге къажау тизгинлени.

Халкъны къыйын къадары эмда кючю «Ирон фандыр» жыйымдыгъында ачыкъланады. Аны «Ёксюзлени анасы» атлы назмусу уа орус литератураны эмда белгили, магъаналы чыгъармаларыны тизмесине киреди. Къарачайгъа атап жазгъан аслам тизгинлери, «Долина Теберда», «Природный мост», «Виды большого Карачая» дегенча суратлары уа Коста Левановични экинчи Ата журтуна сюймеклигин, анда тюбеген кемчиликле бла байламлы жарсыуларыны белгилерича къалгъандыла.

Ахырында уа бир гитче шартны белгилерге сюеме. Кесини заманында Къулий Къайсынны атасыны сыфаты къагъытда сакъланмагъанды. Жашлары уа, аппабызны кёрюрге сюебиз деп къысханларында, закий Коста Хетагуровну суратын излеп табып, «жашауун азатлыкъгъа жоралагъан уллу атабыз» деп, аны кёргюзтгенди. Ол а бизни акъылман Къайсынны да осетинли къалам къарындашына уллу хурметин ачыкъ кёргюзтеди.