Акъылманнга илмуда жашырынлыкъ жокъду

Россей Федерацияны Сыйлы изобретатели эмда Сыйлы метеорологу, Гидрометеорология службаны махтаулу ишчиси, 250-ден артыкъ илму ишлени, ол санда 165 жангычылыкъны автору, техника илмуланы кандидаты. Быланы барысыны да иеси - жашаууну аслам кесегин илмугъа къуллукъ этиуге берген Байсыланы Хажи-Муратды.

Сиркиу сабийлик

Бир тюрлю ишде бийикликлеге, жамауатдан хурметге, къыралдан ыразылыкъгъа тийишли болгъанла, усталыкъларын, урунуу жолларын кёбюсюнде гитчеликден окъуна сайлаучудула. Сабийлигинде анга шарт тюшюнмеген болса да, жокъду жарсыу: артда ким боллугъун адамны къол ызы, бир затха хунерлиги кёргюзтеди. Хажи-Мурат Хасанович бюгюнлюкде фахмулу изобретательча белгилиди. Эсге сала айтсакъ, бизни республикада быллай атха тийишли болгъан бюгюнлюкде ол жалан кесиди.

Сабийлик кезиуюню юсюнден бир-бир затланы Байсы улу ышарып эсине тюшюреди. «Бек сиркиу болуучу эдим. Хар неге да сейир этген,  бютюнда сауутлагъа. Анда-мында табып, юйде тот басхан иги кесек эски-бусху къамаларым, урушдан къалгъан сауут-сабаларым кёп болгъанды. Бютюн бек жаратхан затым а, Лермонтовну заманларындача, буруннгулу керох эди. Къайда мажаргъан болур эдим аны… билген Аллахды. Ма аллай затла бла кюрешиу, эски ушкоклагъа окъла жарашдырыу – ол бары да мени юсюмден эди», - деп кюледи.

Аланы арбазда музейдеча жайылып тургъан немисли сауутланы къалгъан-къулгъанлары, эски топ быргъыла, тешик-тешик болгъан каскала кимни да сейирсиндирир эдиле. Жашны аллай къоркъуулу сейирлери болгъанын атасы Хасан бир да жаратмагъанды: «Неге ушагъан затладыла была…», - деп, аз кере урушмагъанды.

Аскер сауутла бла жубанчла хаталы болгъанларына гитче Хажи-Мурат аз кере тюшюнмегенди. Кюнлени биринде сауут-саба къыстырыгъындан ичи бош болгъан топ окъну чыгъарып, ёзенде бир мазаллы ташны чачдырыргъа умут этеди. Сейир тюйюлдю жёнгерлерини да бу ишге бек сюйюп къатышханлары. Чабышып, къайдан болса да, ушкок от мажарадыла, топну ичин андан толтуруп, таш тюбюне саладыла, къабындырып олсагъат ташада бугъадыла. «Тёгерек-башны дауургъа алдырып, башыбыз бла таш кесеклени учханы бек сейир кёрюннген эди. Насыпха, бирибиз да ачымагъаныбыз а», - дейди ол.

Окъуу жылла эмда жангычылыкълагъа биринчи атламла

Орта школда гитче класслада ол неда бу предметни къадалып энчи окъугъанма демейди Хажи-Мурат. Алай таматаракъ класслада уа, айтханына кёре, жашауда билим керек болгъанын ангылайды, математиканы, физиканы, башха предметлени да къолгъа тынгылы алады. «Тарыхха хазна сейирим болмаучу эди ансы, башхаланы, бютюнда сагъынылгъан предметлени, бек сюйюп окъугъанма», - деп къошады.

Ол бийик техника билим алгъанды, аспирантураны тауусуп, «Промышленная теплоэнергетика» усталыкъда техника илмуланы кандидаты болгъанды. Аны юсюне МГУ-да химия факультетде СССР-ни атом энергияны хайырланыу жаны бла къырал комитетини курсларын бошагъанды. «Тасхалыкъны жорукълары ючюн, артда урунуп башлагъан кезиуюмде, ол билим кёп ишледе керек бола эди», - деп ангылатханды.

Биринчи жангычылыкъны къурагъан кезиую бюгюнча эсиндеди. Институтда окъуп бошагъандан сора аны анда ишлерге къалдырадыла. Кюнлени бир кюнюнде лабораториягъа кирип, алим къауум бир аппаратны юсюне басынып тургъанларын кёреди. Ала анга ишни болумун ангылатадыла, неде «абыннганларын» да билдиредиле. «Мен а аны женгил этер амалын къалай эсе да терк кёреме да, аны алайда окъуна алагъа кёргюзтеме. Ма ол болады биринчи атламым», - деди ол. Алай бла Хажи-Муратны «Устройство для определения коэффициентов диффузии газов и паров» деген аппаратны къурагъанланы къауумуна къошадыла. Ол 1971 жыл эди.

Къыйынына - тийишли багъа

Талай жылны Хажи-Мурат Хасанович Москваны къатында институтладан биринде ишлегенди. Айтханына кёре, анда космос бла байламлы жумушла бла кюреше эдиле, ол санда космонавтлагъа аш-азыкъ жарашдырыу бла. Кёпле биле болмазла, алай алагъа аш тёрели халда этилмейди. Аны энчи хазырларгъа керекди, къургъакъсытып, хар неси да, бегирекда саулукъгъа хайырлы затлары сакъланырча. Анга деп институтда тийишли оборудование бар эди. Аны юсюне технологияланы игилендириу жаны бла илму тинтиуле да бардырылгъандыла.

Бир кюн институтха Астраханьдан къагъыт келеди. «Анда айтылгъаннга кёре, къоруулауну министерствосуна ишлеген институтладан биринде бизни жангычылыкъларыбыз хайырлана эдиле. Мен ишлеген жерде таматала соруп башлайдыла да, аланы бары да мен къурагъан затла болгъанларын биледиле. Алай бла мен Астраханьнга барама, ол институтну келечилери бла тюбешеме. Ала манга анда не бла кюрешгенлерин ачыкъ айтмай, кенгден сездиредиле. Аны сылтауу да баямды – тасхалыкъ, къыралны сейирлери. Не айтхын, мен къурагъан технологияла быллай магъаналы ишде хайырланнганы бек ёхтемлендирген эди», - дегенди ушакъ нёгерим.

Буз булутланы чачаргъа хазырды

Нальчикде Бийик-тау геофизика институтха келгенинде, Байсы улу буз булутланы чачдырыучу ракеталаны къурау бла кюрешип башлайды. Бир кесек замандан а ол ишни бардыргъан лабораторияны башчысы да болады. Бир ауукъ замандан а ол «Проектирование и конструкции летательных аппаратов» усталыкъда тамата илму ишчи деген атха тийишли болады.

Сёз ючюн деп айтсакъ, ол таматалыкъ этген лаборатория саулай Росгидрометде аллай ишни тамамлагъан жаланда бирди. Мында быллай техниканы эмда технологияланы къурау, игилендириу, аланы хайырланыу документацияны жарашдырыу бла кюрешедиле. Кёп изобретенияла Россейде, тыш къыраллада да къыйматлы хайырланыладыла.

Изобретатель бютюнда «Элия-МР» деген установка бла ёхтемленеди. Аны Нальчикде «Телемеханика» заводда чыгъарадыла, кеси да Байсы улуну юч патентин хайырланып алай. Ахыр он жылны ичинде жюзге жууукъ быллай установка чыгъарылгъанды. Ала Росгидрометни сауутланнган службаларында бюгюн-бюгече да ишлегенлей турадыла. «Сен къурагъан зат ма былай кенг хайырланылса, анга бийик багъа берилсе, ол бек кёллендиреди», - дейди лабораторияны башчысы.

Коллективин да бек махтайды. Институтну алгъыннгы таматасы Залийханланы Михаилге эмда шёндю башчылыкъ этген Беккиланы Мухтаргъа да уллу ыспас этеди.

Бюгюн да тири къармашыудады

Байсы улу ВГИ-де уруннганлы отуз жылдан артыкъ болады. Андан 23 жылны ол гидрометеорология болумланы тюрлендириу амалланы лабораториясына таматалыкъ этеди. Алимлени эмда илму-техника советлени къауумларына киреди, басмаланырыкъ материалланы тинтиучю эксперт комиссияны башчысыды.      

Аны жангы затланы къурау жаны бла тирилиги жаланда ракета технологияла бла чекленип къалмайды. Аладан бир кесеги медицина, эл мюлк, физика параметрлени эсеплеу бла байламлыдыла. Ол къурагъан затланы башхала да эсге алып, метеорология оборудованияны жангы тюрлюлерин жарашдырадыла.

Бюгюнлюкде да ол тири ишлегенлей турады. Айтханына кёре, бузну чачдырыучу техниканы, ракеталаны, установкаланы андан ары игилендириу амалланы излейди. Жаланда былтыр ол тёрт патент алгъанды. Жамауат ишлеге тири къатышады, кеси билгенин башхалагъа да къызгъанмайды. Ол  кёп хунерли жаш адамланы, ол санда школчуланы, студентлени илму жаны бла хазырлагъанды. Ол санда «Шаг в будущее» эм «Комонавтика» программала бла жыйырмадан артыкъ лауреатны да. Аладан кёплери артда Москвада Н. Э. Бауман атлы къырал техника университетни, къыралны башха даражалы вузларын да жетишимли тауусуп, бюгюнлюкде аэрокосмонавтика комплексде белгили предприятиялада бла организациялада ахшы урунадыла.

Жашау жолун жангыдан ойлай

«Конструктор болургъа не заманда да итиннгенме», - деп, Хажи-Мурат Хасанович сайлагъан усталыгъына бир да сокъуранмайды, алай сабий кезиуюне къайтып, жашау жолну жангыдан сызларгъа амал болса, медицина жанына да къараргъа боллугъун белгилейди. «Анга да болгъанды сейирим, шёндю окъуна сакъланады. Кардиологияны энчиликлерине, шаугютле къалай ишлегенлерине, ала бла ток импульсла къалай баргъанларына бек сейир этгенме», - дейди.

Аны конструкторлукъ учунууу мында да тапханды кесине иш: шёндю ол Альцгеймер аурууну багъыу амалны излеу бла кюрешеди. Аны бла чекленип къалмай, адамны саулугъун сакълау жаны бла башха амалланы да тинтип, талай изобретенияла жарашдыргъанды. Аны медицинагъа сейири уа, баям, жашына Азаматха кёчгенди. Ол Санкт-Петербургда Павлов атлы институтда хирург болуп ишлейди, кеси да медицина илмуланы кандидатыды. Къызы Фатима уа финансистге окъугъанды, Нальчикде банкладан биринде ишлеп тургъанды. Шёндю уа юйюрлю болуп, сабийлерине къарайды.

Былтыр Хажи-Мурат Хасанович юбилейин белгилегенди, анга 80 жыл толгъанды. Биз да анга бюгюнлюкдеча алай тири болурун, илмуну жашырынлыкъларын ачыкълагъанланы ал сатырында турурун тежейбиз, кийик саулукълу эмда узакъ ёмюрлю болугъуз дейбиз.