«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)

 Ана тилибизни байлыгъын белгилеген шартладан биридиле фразеология тутушла. Ушакъда аланы тюз хайырланыу кёп жерледе зауукълукъ алдырады. Суратлау ариулукълары, тасха магъаналары бла ала бизни тил байлыгъыбызны кенглигин кёргюзтедиле.

 ТЕРЛЕГЕН ЖЕРИ ЖОКЪДУ (терлерик тюйюлдю) Бир зат ючюн къайгъырлыкъ, жарсырыкъ тюйюлдю деген магъанада.

ТЕРЛИК КЕПДИРИРГЕ Жолоучулукъда атын солутургъа.

ТЕРС АЯГЪЫНДАН ТУРУРГЪА (басаргъа) Биреуленни халы осал болгъанын кёргюзтюр ючюн айтылады.

ТЕРС КЁЗ БЛА (КЁЗДЕН) КЪАРАРГЪА (терс къараргъа) Сюймезге, жаратмазгъа, онгсунмазгъа.

ТЕРС ТАМАГЪЫНА КЕТЕРГЕ [бир зат] Адам ашагъанда, ичгенде чачыгъыргъа.

ТЕРС ТЮЕГИНДЕН БАСАРГЪА Биреуню къогъузтургъа, ачыуландырыргъа, жигине къатылыргъа.

ТЕРСИНЕ АЙЛАНЫРГЪА (барыргъа) Аман, тапсыз халлагъа юйренирге.

ТЕСУКЪА ЭТЕРГЕ (къарач.) Тепчий-тепчий турургъа (ат.)

ТЕШИК ТАПСА, ЖЕРГЕ КИРИРЧА БОЛУРГЪА Бек уялгъандан жунчургъа, не этерге билмезге.

ТЕШИКЛИ ТАШХА ТАГЪАРГЪА къара: АГЪАЧ АТХА МИНДИРИРГЕ.

ТЁБЕГЕ АЛГЪА МИННГЕН АЛГЪА ТЮШЕР (Нарт сёз.) Алгъа туугъан алгъа ёлюр деген магъанада.

ТЁБЕДЕ ОЙНАР Токълу тери.

ТЁБЕДЕГИН-ТЁППЕДЕГИН КЕЛТИРИУЧЮ [адам] Мажарыулу, мадарыулу адам.

ТЁГЕРЕГИН АШАРГЪА Ачыулу болургъа, типискиге къалыргъа.

ТЁГЕРЕГИНЕ АЙЛАНЫРГЪА Биреуге жарыкъ болургъа, шапалыгъын этерге, тансыкъларгъа.

ТЁГЕРЕК ТОЙ ТУТАРГЪА (той тутаргъа) Уллу той, къууанч этерге.

ТЁППЕ ТУРУРГЪА (тургъузургъа) Чонкъайып жыгъылыргъа (жыгъылтыргъа).

ТЁППЕСИ БЛА КЪАРАРГЪА Огъурсузланыргъа, кёзюн кётюрмей къараргъа.

ТЁППЕСИ КЁКГЕ ЖЕТЕРГЕ (жетгенча болургъа, жетдирирге) 1. Чексиз бек къууаныргъа. 2. Чексиз кётюрюрге адамны даражасын махтауда.

ТЁППЕСИНДЕН КЪУЯРГЪА Биреу ичгини, тютюнню асыры кёп ичерге.

ТЁРГЕ ЁТДЮРЮРГЕ Биреуню намысын кётюрюп, юйде, столда сыйлы жерге олтуртургъа.

ТЁРДЕ – ТЕМИР ТАЯКЪЛЫ, КЪАЯДА – ЧЫПЧЫКЪ АЯКЪЛЫ [адам] (фольк.) Сыйы да, жигитлиги да болгъан, болумлу, хайт деген адам.

ТЁРЕ БОЛУРГЪА Жангы адет кирирге (халкъгъа, жамауатха).

ТЁРЕ КЕСГЕН БАРМАКЪДАН КЪАН ЧЫКЪМАЗ (Нарт сёз, эски) къара: СЮД КЕСГЕН БАРМАКЪДАН КЪАН ЧЫКЪМАЗ.

ТЁРЕГЕ ОЛТУРУРГЪА Оноугъа къатышыргъа (элни акъыллы, жашаулу адамларындан къуралгъан сюдге).

ТЁРТ АЯКЪЛЫ ХАЙЫУАНЫ БОЛМАЗГЪА Бир тюрлю малы болмазгъа, жарлы жашаргъа.

ТЁРТ БЮГЮЛЮП (бюкленип) ИШЛЕРГЕ 1. Къыйналып, къара ишде ишлерге. 2. Намаз этерге.

ТЁРТ ГУППУШ (гуппур) БОЛУРГЪА Гуппур болургъа, мугурайыргъа, жунчургъа.

 (аты) ТЁРТ ДУНИЯГЪА АЙТЫЛЫРГЪА Адамны аты иги бла айтылыргъа.

ТЁРТ ДУНИЯНЫ КЪАРАТЫРГЪА 1. Уллу къычырыргъа. 2. Урушургъа, къычырыргъа.

ТЁРТ КЁЗЮ БОЛУРГЪА [адамны] Ахшыны, аманны оздурмай эслерге, сакъ болургъа.

ТЁРТ САНЫН ТЮЙЮП ЖАШАГЪАН (гыржын ашагъан) [адам] Къыйналып ишлеген, кеси къол къыйыны бла жашагъан адам.

ТЁРТТАГЪАН БОЛУРГЪА (этерге) [адам, улоу] Биреу неда улоу арыргъа, ырмах болургъа (этерге).

ТЁРЮНДЕН ЭСЕ КЁРЮ ЖУУУКЪ БОЛГЪАН [адам] Къарт адам.

ТЁШГЕ ТАЯНЫРГЪА (къарач.) Башха мадарын тауусуп, къыйматсыз, хайыр чыкъмаз жерге таяныргъа, ышаныргъа.

ТЁШЕГИН ЖАНГЫРТЫРГЪА (лакъ.) Жангыдан къатын алыргъа, эрге барыргъа.

ТЁШЕГИН ЖЫЛЫТЫРГЪА Тынчайыргъа, тёшегинде жатаргъа.

ТЁШЕК БОЛУРГЪА (тёшекге тюшерге) Къыйын ауруп жатаргъа (къобалмай).

ТЁШЕКГЕ КИРМЕЗГЕ Кече жукъламазгъа, тынчлыкъ тапмазгъа.

ТЁШЕКГЕ ТЮШГЕНЛИ Ауруп жатханлы.

ТИГИМ АЯКЪ Сый табакъ, ашарыгъы, ичгиси бла.

ТИЗГИНИН ЖЫЯРГЪА (жыйдырыргъа) 1. Сымарланыргъа.

ТИКГЕ ТЫЯРГЪА 1. Къара: ЫРБЫННГА ТЫЯРГЪА. 2. Женгерге, сёз айтыргъа онг бермезге.

ТИКГИ БОЛУРГЪА Баштёбен болургъа, мудахланыргъа.

ТИЛ АЙЛАНДЫРЫРГЪА (адамны кёзюнде) Адамны кёзюне тюшген кирни тили бла чыгъарыргъа.

ТИЛ АЧАРГЪА Сёлешип башларгъа (тил тутханын ачып).

ТИЛ БЕРИРГЕ Сёлешир онг берирге.

ТИЛ БИТЕРГЕ Уста сёлеше, уруша билирге (сейирсиннгенде айтылады).

ТИЛ ЖАУУ КЪУРУРГЪА Ауузу къургъакъсыргъа (кёп сёлешгенден).

ТИЛ ЖЕТДИРИРГЕ Жашыртын билдирирге, тил этерге.

ТИЛ КЕЛТИРИРГЕ Тасха берлик адам табаргъа (урушну заманында душманны жанындан).

ТИЛ КЪАГЪАРГЪА Жашырын бир затны билдирирге.

ТИЛ КЪАРА ТУТАРГЪА Сёлешмезге (ёпкелегенден).

ТИЛ ТАБАРГЪА Бир билерин ангыларгъа, бир акъыллы болургъа.

ТИЛ ТУТАРГЪА (тутдурургъа) 1. Келин къайынларына намыс этгенден сёлешмезге (сёлешдирмезге). 2.Ёпкелеп, урушуп, бир бири бла сёлешмезге. 3. Арталлы да сёлешмезге, тасха бермезге.

ТИЛ ЭТЕРГЕ Эки адамны ортасына сёз бла жюрек къыйынлыкъ салыргъа.

ТИЛИ АЙЛАНМАЗГЪА 1. Абызырагъандан сёз айталмазгъа, тили тутулургъа. 2.Эсиргенден, кёп ичгенден сёлешалмазгъа. 3.Башха тилде сёлешалмазгъа. 4.Айтырыгъын айтып къояргъа базынмазгъа.

ТИЛИ АРТЫНА КЕТЕРГЕ (тартыргъа) Жукъ айталмай къалыргъа (абызырагъандан).

ТИЛИ АЧЫ [адам] Огъурсуз, ачы сёзлю адам.

ТИЛИ АЧЫЛЫРГЪА Эркин, жарыкъ сёлеширге (ичгенден).

ТИЛИ БАЙЛАНЫРГЪА Сёлешалмазгъа, апчыгъандан.

ТИЛИ БИЧАКЪ КИБИК [адам] Сёзге уста, жютю сёзлю адам.

ТИЛИ БЛА ЖАЛАГЪАНЧА ЭТЕРГЕ 1. Къара: КЁЗЮНЕ-БАШЫНА СУГЪАРГЪА.

2. Сылап, сыйпап, ариу, кирсиз этерге.

ТИЛИ БОЛМАГЪАН [адам] 1. Окъуй, жаза билмеген адам. 2. Башха тилде сёлеше билмеген адам.

ТИЛИ БЮЛДЮРГЮ ЭТЕРГЕ (этдирирге) Эркин сёлешалмай, къыйналыргъа, тирелип-тирелип сёлеширге (жунчугъандан, эсиргенден).

ТИЛИ (къагъыты) ЖОКЪДУ 1. Сёлеше билмезге (туугъанындан). 2. Окъуй-жаза билмезге.

ТИЛИ СЫНМАЗГЪА Тюз сёлешалмазгъа.

ТИЛИ ТУТУЛУРГЪА 1. Cyycaпдан къыйналыргъа. 2.Айтыргъа сёзю къалмай, женгдирирге. 3.Апчыгъандан, жукъ айталмай къалыргъа. 4.Ёлюп кетсин деген магъанда.

ТИЛИ УЗУНДУ (бир къарыш барды) Сёзчюдю, тилчиди, жаншакъды.

ТИЛИ ЧАЛЫРГЪА къара: ТИЛИ СЫНМАЗГЪА.

ТИЛИ ЧЫГЪАРГЪА Гитче сабий сёлешип башларгъа.

ТИЛИ ЭРКИН АЙЛАНЫРГЪА Уялмай, буюкъмай, эркин, жарыкъ сёлеширге.

ТИЛИН АЧАРГЪА (ачдырыргъа) 1.Сёлешип башларча этерге, намыс этип, сёлешмей тургъан адамны сый этип сёлешдирирге. 2. Иги билмеген тилинде ангылатыргъа кюреширге.

ТИЛИН ЖЕТДИРИРГЕ 1.Кесинден суралмагъан затха сёз къошаргъа. 2. Лакъырда этерге.

ТИЛИН ЖУТХАНЧА БОЛУРГЪА Жукъ айталмай къалыргъа, апчыргъа, тынгылауну басаргъа.

ТИЛИН КЪАБАРГЪА 1. Сёлеше тургъанлай, тохтап къалыргъа. 2. Сокъураныргъа деген магъанада.

ТИЛИН СУУУРУРГЪА Асыры халалдан, шуёхлугъун кёргюзтюрге; ариу айтыргъа.

ТИЛИН (татыран) ТУЗЛУКЪГЪА УРУРГЪА Кесине жетмегенни жаншаргъа, эл сёзюн этерге.

ТИЛИН ТУТАРГЪА Биреуню женгерге, сёз айтыргъа онг бермезге.

ТИЛИН ТУТДУРТУРГЪА Биреуню тилкъау этерге (къоркъутуп).

ТИЛИН ТЫЯЛМАЗГЪА Керекли болмагъан жерде сёлеширге (жаншаргъа).

ТИЛИНДЕ СУУ БОЛМАЗГЪА Ач къарангыды, жукъ ашамагъанды, ичмегенди деген магъанада.

 (биреуден алгъа) ТИЛИНЕ (бир зат) ТИЕРГЕ (къабаргъа) Менден алгъа болдунг, мен да алай айтайым деп тура эдим деген магъанада.

ТИЛИНЕ ИЕ БОЛУРГЪА къара: СЁЗЮНДЕ ТУРУРГЪА.

ТИЛИНЕ САЛМАЗГЪА (тийдирмезге) Зат ашаргъа, ичерге унамазгъа.

ТИЛИНИ ТЮБЮНДЕ АЙЛАНЫРГЪА (учунда айланыргъа – къарач.) Эсиме тюшюре турама, бусагъат айтайым дегенде айтылады.

ТИЛСИЗ КИНО Тауушу болмагъан, сёлешмеген кино.

ТИЛСИЗ ХАЙЫУАН Сёлеше билмеген, кереклисин айталмагъан (хайыуаннга жарсыгъанда, жан аурутханда айтылады).

ТИМКЪРЕУЮЗ БОЛУРГЪА къара: КЁЗГЕ ТЮРТГЕННИ КЁРМЕЗГЕ Жукъ кёрмей турургъа.

ТИН КИРИРГЕ 1. Къарыу алыргъа (семирирге). 2. Байыгъыргъа, аякъланыргъа.

ТИН-ТЕРИ Тер (терлеп чыкъгъан суу).

ТИН-ТЕРИ БОЛУРГЪА (басаргъа, этерге) Бек терлерге.

ТИНТ-МИНТ БОЛУРГЪА (къарач.) Айтыр сёзюн тапмай, не этерин билмей, жунчургъа, къым-тым этерге.

ТИНКИЛДИ БОЛУРГЪА (къарач.) Учунургъа, жарыкъ болургъа.

ТИРМЕН ТАШ КИБИК (масхара) Затны мардасындан уллулугъун, ауурлугъун тенглешдирген фраза.

ТИРМЕНДЕ (агъачдача) СЁЛЕШГЕНЧА (масхара) Къычырып сёлеширге.

ТИРМЕНИ АЛЛЫНА (онгуна) АЙЛАННГАН [заман] Иши къуралгъан, алгъа баргъан заманы.

ТИРМЕНИ (тирменни чархы) СОЛУНА АЙЛАННГАН [заман] Жашауну къыйын заманы: адамны иши осалгъа кетген, къуранмагъан заман.

ТИРМЕНИНЕ СУУ КЪУЯРГЪА Биреу жанлы болургъа, сёзю, иши бла да анга болушлукъ этерге.

ТИРМЕНЛЕРИ БИР ЖАНЫНА АЙЛАНЫРГЪА Эки (кёп) адамны ишлери, ниетлери бирча болургъа.

ТИШ БИЛЕРГЕ 1. Дерт тутаргъа. 2. Ачыуланыргъа, ачыу этерге.

ТИШ БИЛЕУГЕ КЪАЙРАКЪ БОЛУРГЪА (берирге) (къарач.) Ачыуланыргъа, дерт жетдирирге хазыр болургъа.

ТИШ ДА, ШИШЛИК ДА КЮЙМЕЗЧА (этерге) Ишни эки жанына да тап тюшерча этерге (бир жанына жакъ басмазгъа).

ТИШ (салам) ИЧИНДЕ ИЙНЕ ИЗЛЕГЕНЧА (масхара) Болунмазлыкъ ишни юсюнден айтылады.

ТИШГЕ ЖУУУКЪ ЭТ КЮЕР (Нарт сёз.) Адам жууугъуна, тенгине къайгъырмай болмаз деген магъанада.

ТИШГЕ ИЛИННИК къара: ТИШГЕ САЛЛЫКЪ.

ТИШГЕ КИРГЕН КЪЫШХЫРЧА Арада бир тюрлю бир чырмау этген затха айтылады.

ТИШГЕ САЛЛЫКЪ [зат] ашарыкъ зат, азыкъ.

ТИШИ БАТАРГЪА 1. Биреуню хорларгъа, дертин жетдиралыргъа. 2. Айтханын этдиралыргъа.

ТИШИ ТАЙПА Тиширыугъа аты аталгъан (къызы, къатыны, къарты, жашы да).

ТИШИ ТИШИНЕ ТИЙМЕЗГЕ 1. Сууукъдан къалтыраргъа. 2. Къоркъгъандан къалтыраргъа.

ТИШИ (тиши-башы) ЫШАРЫРГЪА (тишлерин ышартыргъа) Ишармиш этерге, бетин жарытыргъа.

ТИШИРЫУ БАШЫ БЛА Тиширыу болгъанына да къарамай деген магъанада.

ТИШИРЫУ БЕТИН ЭТЕРГЕ (адет) Эр киши тиширыугъа намыс берирге.

ТИШИРЫУ ЖАЙ (орусч.) Кюз артында жылы, чууакъ кюнле.

ТИШИРЫУДАН КЪАН ЧЕРИУ КЪАЙТЫР (Нарт сёз.) Тиширыуну намысы къан тёкдюрмез, урушууну болдурмаз деген магъанада.

ТИШИРЫУНУ ЭТЕК ТЮБЮНЕ КИРИРГЕ (масхара) Эр кишини къызбайлыгъын, къоркъакълыгъын кёргюзтген фраза.

ТИШЛЕРИН АГЪАРТЫРГЪА Хыликкя этген халда ышарыргъа.

ТИШЛЕРИН БИЛЕРГЕ Жаныргъа, жашырын жаулукъ жюрютюрге, дерт жетдирирге, демлеширге.

ТИШЛЕРИН КЁРГЮЗТЮРГЕ Ышарыргъа, кюлюрге.

ТИШЛЕРИН КЪАТЫ КЪЫСАРГЪА Бек ачыуланыргъа, дертленирге.

ТИШЛЕРИН КЪЫЖЫЛДАТЫРГЪА Тишлерин сюек таууш этдирирге.

ТИШЛЕРИН САНАТЫРГЪА Тюйюлюрге, кесин тюйдюрюрге, тишлерин ауузуна къуйдурургъа.

ТИШЛЕРИНЕ ДЕРИ САУУТЛАНЫРГЪА (орусч.) [аскер]  Кючлю сауутланыргъа.

ТИШЛИК МАЛ (къарач.) Саугъагъа тёреленнген мал (шишликге жараулу).

ТИШЛИК ЭТЕРГЕ (къарач.) Биреуге къыйынлыкъ берирге, ауузуна ашаргъа.

ТИХТЕНЛЕ КЪАЗАРЫКЪ [адам] Аманлыкъ тилеген фраза.

ТОБА АСТОФИРУЛЛАХ (дин) Сейирсиннгенде, Аллах, сен кечгинлик бер деген магъанада айтылады.

ТОБА ДЕ Алай айтма, айтханынга сокъуран деген магъанада.

ТОБАГЪА КЪАЙТЫРГЪА (тоба этерге) (дин) Айтханына сокъураныргъа, Аллахдан кечгинлик тилерге.

ТОБУКЪ ОЙНАМАЙДЫ (къарач.) Бир жерде асыры тыкъды, къымылдар онг жокъду деген магъанада.

ТОБУКЪДАН СЕРМЕРГЕ Ишни арталлыда къыйналмай этерге.

ТОГЪУЗ ЖУКЪЛАП, ЭСИНДЕ БОЛМАЗГЪА Жукъ да билмезге, сакъламазгъа.

ТОГЪУП ИЧЕРГЕ Суусунну уллу-уллу уртлап, солумай ичерге.

ТОЙДА ТОНУН СЫЙЫРГЪАН (сыйыртхан) [адам] (Нарт айтыу.) Бетсиз, адамлыгъы болмагъан (бедишлик болгъан) адам.

ТОЙГЪАНЫН КЁТЮРАЛМАЗГЪА Жарлыдан байыгъыргъа, эсирик болургъа, кесини даражасын бирсиледен ёрге салыргъа.

ТОКЪЛУ КИБИК [адам] Тынч, хурметли адам.

ТОКЪЛУ ТОБУГЪУ КИБИК Кесек, аз зат, гитчечик деген магъанада.

ТОКЪЛУ ТОЙМАЗ ТОГЪУЗ КЮН Декабрь айда бек къысха юч кюн, аны аллында эм артында ючюшер кюн (18-26-чы декабрь).

ТОЛГЪАН АЙ КИБИК [адам] къара: АГЪЫ БЛА КЪЫЗЫЛЫ ТЕНГ ТЁГЮЛЮРГЕ.

ТОЛУ СЁЗ АЛЫРГЪА къара: СЁЗ АЛЫРГЪА.

ТОЛУ ЮЙ БОЛУРГЪА Сабийлери, ата-аналары болуп жашаргъа.

ТОНЛУКЪ ТЮШЮРЮРГЕ Ёлтюрюрге, къырыргъа [адамны, малны].

ТОНУН КЪАГЪАРГЪА Биреуню «силкиндирирге», аман айтыргъа, хыны этерге.

ТОНУН УЗУН ЭТЕРГЕ [бёрюню] (къарач.) Бёрюню, итле талап, адамла тюйюп, ёлтюрюрге, терисин алыргъа.

ТОНУН ЧЮЙРЕСИНЕ КИЕРГЕ Ачыуланыргъа, огъурсузлугъун кёргюзтюрге.

ТОНГУЗНУ КЪУЛАГЪЫНА ОТ САЛГЪАНЧА Тынгысызлыкъ салыргъа, чибинлетирге деген магъанада.

ТОП БОЛУП АТЫЛСА ДА... Ишни этерге биреу асыры кюрешгенден, ёлюп къалса да (болмазлыкъ ишни юсюнден).

ТОП ДЕП ТЮШЕРГЕ Билмей тургъанлай, келип къалыргъа.

ТОП КИБИК КИЙИНИРГЕ (кийиндирирге) Бир керекли жери болмай, тынгылы кийинирге (кийиндирирге).

ТОПЛУГЪУН ЧЫГЪАРЫРГЪА (топлукъ ийисин чыгъарыргъа – къарач.) Жарагъан кюйде тюерге.

ТОПУРАГЪЫН САКЪЛАРГЪА Биреу асыралгъан жерде жашаргъа (атасы, анасы д.а.к.)

ТОПУРАКЪ СЮЕКЛИ САБИЙ Жашамазлыкъ, саулугъу болмагъан сабий.

ТОПУРАКЪ ЮЛЮШ Адам асыралгъан жер, къабыр.

ТОПУРАКЪ ЮЛЮШЮ БОЛУРГЪА (этерге) Ёлюрге, жерде асыралыргъа (ёлтюрюрге, асыраргъа)

ТОПХА УРУРГЪА (къарач.) Хыртха урургъа, критика этерге.

ТОТ БОЛУРГЪА Къыйынлыкъ кётюргенден, жарсыгъандан, аманнга кетерге (адам).

ТОТ КЪАКЪДЫРМАЗГЪА (къондурмазгъа) Биреуню юсюнден аман айтыргъа къоймазгъа, анга айып жетдирмезге, аны жанлы болургъа.

ТОХТАМИШДЕ ТОХТАГЪЫН (Тохтамишлей тохтагъын – къарач.) Санга аман кюн келсин деген къаргъыш.

ТОХТАСЫН БИР (тохта бир) (жаныу) Игилик этмезими кёрюрсе деген магъанада.

Поделиться: