Японияда да бардыла къартла…

Тыш къыраллада турист къауумланы араларында  чалбашлыланы кёрюрге боллукъду. Жарсыугъа, абадан россейлиле хазна эсленмейдиле экскурсиялада. Баям, бизни пенсияларыбыз узакъ жерледе солурча онг бере болмазла. Японлула уа бек кёпдюле къайда да: Луврда, Эрмитажда, Колизейде да…Некди алай? Японияда уллайгъан адамланы жашаулары бизникинден айырмалы болгъаныны сылтаулары неди? Аны юсюнден Черек районну билим бериу управлениясыны бёлюмюню башчысы, географиядан устаз Глашланы Фаризат айтханды:

-   Жер жюзюню халкъы къартая барады. Арт жарым ёмюрню кезиуюнде алтмышбешжыллыкъладан абадан адамланы саны юч кереден асламгъа кёбейгенди. Айный баргъан къыраллада онбеш жыллары толмагъан сабийлени саны ол къыралланы халкъларыны жарымы тенгли бир бола кетеди, алтмышбешжыллыкъладан абаданлары халкъны он  юлюшден биринден да азыракъды, индустриялы къыраллада уа ол жаны бла болум арталлыда башха тюрлюдю.

Анга шагъатлыкъ этерик шартла Японияда бютюнда кёпдюле. Алтмышынчы жыллада онбеш  жыллары толмагъан сабийле халкъны отуз алты процентин тута эдиле. Бусагъатда уа сабийлени юлюшлери онюч процент болады, алтмышбешжыллыкъладан абаданла уа къыралда саулай жашагъанланы жыйырма  процентин тутадыла. Отуз жылдан  халкъны хар ючюнчю адамы ол категориягъа къошуллукъду.

Экинчи жанындан а, ишлерге къолларындан келлик японлула (15-65-жыллыкъла) ёмюрню ортасында, шёндюгюледен эсе, отуз эки миллион адамгъа аз боллукъдула.

Башха сёзле бла айтханда, халкъны битеу саныны шёндюгюча юч юлюшден экиси угъай, юч юлюшден жаланда бири ишлерге керек боллукъду. Демография структураны алай тюрлениую социальный жалчытыуну системасына бек къыйын тюшерикди-хар пенсиячыгъа ишлеген адамладан тёртюсю жолукъгъаныны иши бир тюрлюдю, энди уа бир пенсиячыгъа ишлегенледен жаланда экиси жолугъуругъу арталлыда башха тюрлю иш боллукъду.

 Япониягъа Токиода Олимпиадагъа Россейден баргъанла  бу къырал узакъ ёмюрлюлени патчахыды, деп къайтхан эдиле. Ол замандан бери Кюнчыгъышны къыралы жашауну орталыкъ ёлчеми жаны бла биринчиликни алгъанлай келеди.

Анда эр кишилени орталыкъ ёмюрлери жетмиш тогъуз жылгъа, тиширыуланы уа сексен беш жылгъа жетгендиле. Японияда онтогъузунчу ёмюрде туугъанладан бир ненча минг адам шёндю да жашап турадыла. Энтта да бир эки жюз жылдан а жюзжыллыкъланы саны отуз минг адамгъа жетерикди.

Къысха айтханда, японлула, узакъ ёмюрлю болгъандан тышында да, ахшы саулукълары бла, бирси миллетлени адамларындан эсе, кёбюрек жашайдыла.

«Экинчи жашау» деген аты болгъан жамауат организация Японияда белгилиден белгили бола барады.Алтмыш беш жыллары толгъандан сора пенсиягъа кетиу японлуланы онбеш – жыйырмабешжыллыкъ «экинчи жашауларыны» башланыуу болуп къалгъанды. Ол къыралда Медицина ассоциацияны оюмуна кёре, уллайгъан адамла насыплы болур ючюн, юч зат керекди. Биринчиден, саулукълу болуу, экинчиден, экономика жаны бла жалынчакъсызлыкъ, ючюнчюден, сюйген ишлеринг бла кюрешиу. Ол затла барысы да жашаугъа таукел къарауну,андан игиликни сакълауну мурдорларыдыла.

Японлула саулукълары бла битеу дунияда да биринчиликни аладыла. Аны баш сылтауу, сёзсюз, аш-суу жаны бла кеслерини миллет тёрелерине кертичиликлери. Ала тахта кёгетлени бла жемишлени эм битим жауланы кёп хайырланадыла,эт жауланы уа бек аз. Протеинле чархларында чабакъдан бла къудорудан эм анга ушагъан битимледен чыгъады. Ачытхы (хумаллак) къошулгъан гыржынны орунуна ала бюртюклей тургъан пиринчни жюрютедиле. Японлула асламысында кеслерини жер-жерли эм сезонлу продуктларын хайырланадыла.

Экономика жаны бла жалынчакъсызлыкъны юсюнден айтханда уа, японлу аламатлыкъны болдургъанла къолда жюрютюлген ахча байлыкъны беш юлюшюнден экисини иелери алтмышбешжыллыкъладан абадан адамладыла.

Демография структураны тюрлене барыуу японлу юйюрню да тюрлендиреди, юйюр болумла да анга кёре къураладыла. Сабийлени тууулууларыны коэффициенти (сабийле табаргъа къолларындан келлик тиширыуланы ненчашар сабийлери болгъанлары) 3,6-дан 1,3-ге тюшгенди. Ёлгенлени бла тууулгъанланы санлары бир тенгши болуп турур ючюн а коэффициент 2,2-ден аз болмазгъа керекди. Хал шёндюгюлей къалса, 2050 жылгъа къыралны халкъы 127 миллион адамдан 100 миллионнга азайыргъа боллукъду, XXI ёмюрню ахырына 60-70 миллиондан кёп болмай къалыр деген къоркъуу да барды.

Сабий табаргъа тийишли тиширыуланы жарымындан асламысы эрсизледиле. Номинальный иш хакъына кёре дунияда эм къолайлы бу къыралда бусагъатда жыл сайын бир миллион сабий тууулады.

Социальный жалчытыуну Японияда системасы америкалы эм запад европалы системаладан артха къалады. Алай ол жаны бла кемчиликле мында жюрютюлген тёре  бла кетериледиле: тамата жаш атасыны юйюне ие болгъаны бла бирге ата-ананы къартлыкъларында жумушларын этиуню боюнуна алады. Жарсыугъа,бюгюнлюкде уа жангы къуралгъан юйюрлени жарымындан асламысы, ата-аналарындан айырылып, кеслери жашаргъа сюедиле.

Жангыз жашагъан къартайгъан адамгъа кеси сюйген ишле бла кюреширге бютюнда бек керекди. Японияны уллайгъан тиширыулары икебанланы этерге эм чай бла байламлы ишле тамамларгъа бек сюедиле. Эр кишиле уа ариу жазыу этиуню, къошун адырла ишлеуню эм башха тюрлю къол усталыкъланы жаратадыла. Уллу къууанчлада къуралыучу бальный тепсеулеге юйретген кружокла да тёреден кетмегендиле. Тыш къыраллы тиллеге, бютюнда орус тилге, юйрениуге да уллу магъана бериледи.

Японлу пенсиячыланы асламысы жолоучулукъну, туризмни да бек сюедиле. Кендзо Миура Гиннессни Рекордла китабына жазылгъанды. Кесине жюз жыл толурну аллында ол Монбланны бла Килиманджарону тёппелерине чыкъгъанды.

Бу къыралны кёп жашагъан адамларыны барысыны да бир белгили ышанлары-артыкъ ауурлукъларыны жокълугъу барды. Семириу жюрекни артыгъы бла къыйнайды, къан тамырчыкъланы кирлендиреди, склерозну чыгъарады. Японлула шёндюге дери да жюрек-къан тамырла системалары аурумагъанлары бла ёхтемленип тургъандыла. Аланы холестерин тюйюмчекле арталлыда тынгысыз этмегендиле. Болсада бу арт кезиуледе кёп японлула, терк ауузланабыз деп, тёрели рационларына бузукълукъла этедиле, рульну эм компьютерни артларында кёбюрек олтуруп, юйренчек болгъан къымылдау режимлерин бузадыла, алай бла уа узакъ ёмюрлерин къысхартадыла.

Японияны 47 префектураларыны араларында бек къужур юлгюге алгъын узакъ ёмюрлюлени жерлерине саналыучу Окинава айрыкамны келтирирге боллукъду. Къыралда бек биринчи «Макдональдс» америкалы базаланы асламысы орналгъан ол префектурада чыкъгъанды. Узакъ ёмюрлю адамланы санына кёре биринчи жерде туруучу Окинава шёндю бек ахыргъы жерге «макдональдсланы» хайырларындан тюшгени баям шартды. Хар халкъ кесини миллет ызына – жорукъларына кёре жашаргъа керекди. Ата – бабалары ашагъан ашны ашап, ишлеп. Компьютерден турмай, тюкенден алыннган хазыр ашны ашап турсанг, къайдан чыгъарыкъды кюч – къарыу?

Байсыланы Марзият жазып алгъанды.
Поделиться: