Инвестицияла - экономиканы терк айнытыууну ышаннгылы себебидиле

Заманны буйругъу

Къайсы экономикада эмда магъаналы жерни инвестицияла аладыла. Аланы хайырындан производствону аякъландырыргъа, кенгертирге, конкуренциягъа чыдамлы товарла чыгъарып тебирерге, сурамы иги болгъан жумушланы тамамларгъа онг табылады. Алай алыкъа бу ишде махтанырча шартла аздыла. Россейни Президентини болушлукъчусу Андрей Белоусов аны юсюнден былай айтханды: «Ишни Кавказны регионларына инвестицияла артыкъ бармайдыла. Жер-жерледе къырал къуллукъчула ышандырыргъа кюрешгенликге, мында проектле кёпдюле, болсада аланы жашауда бардырыу а аламат тюйюлдю».

- Къайсы жетишимли предприятияны, фирманы, компанияны ишине къарасанг да, анда инвестициялагъа аслам магъана берилгени эсленеди, - дейди РАЕН-ни академиги, РФ-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Пшикан Таов. - Энчи журналлада да ол оюм энчи чертиледи. Къысхасы, шёндюгю дунияда алгъа барыу жокъду.  Аны ангыламагъан оноучуланы ишлеринде олсагъат чурумла чыгъып башларыкъдыла. Аллай терс жолну сайлагъанланы бизнеслерине кеси къоллары бла от салгъанлагъа санаргъа тийишлиди.

Россей Федерацияны инновацияла жаны бла 2020 жылгъа дери айнытыу Стратегиясында бизни къыралда инвестицияла бла байламлы хал (климат) артыкъ иги болмагъанына эс бурулады. Бу ангылау неди, аны магъанасы не затны ачыкълайды? Жарсыугъа, ол законла бла шарт белгиленмейди. Тийишли литературада аны юсюнден «файда тюшюрюрча ахчаны бир тюрлю ишге салыргъа себеплик этген политика, экономика, право, социальный эм башха жанлары бла болумла» деп айтылады.  Инфраструктураны хали, ишни бардыргъанда чыгъа баргъан тыйгъычлы чурумла да киредиле ары.

Айтылгъаныча, инвестицияла этиуде кёп зат право жаны бла болумдан къалады. Хау, бир жаны бла тийишли право актла да бардыла. Алай аланы къауумунда бир-бирлерине къажау болгъан, ангылашынмагъан жерлери да тюбейдиле. Аны хатасындан энчи литературада, сюд-арбитраж ишде да бир акъыл жокъду.

Алай бла бюгюнлюкде бу сферада хар нени да бир тюрсге келтирирге кереклисин шарт белгилерчады. Мында, мен оюм этгенден, баш къыйматлы юч законну бирикген акт бла къабыл этерге тийишлиди. Аны ичинде уа бир-бир тюрлю инвестицияланы юсюнден энчи бёлюмле къураргъа.

Сагъышландыргъан эмда умутландыргъан рейтингле

«Эксперт РА» агентство жарашдыргъан рейтингге кёре, Къабарты-Малкъар артыкъ уллу онглары болмагъан, кесинде да ишни бардырыргъа къоркъуу бийик болгъан субъектге саналгъанды. Аны бла бирге бу тизмеге Карелия, Марий Эл, Къарачай-Черкес республикала, Сахалин, Курган областьла эм къауум башха регионла тюшгендиле. Алай алгъын а, кёп заманны ичинде, бизде быллай къоркъуу «эм аз» неда «артыкъ уллу болмагъан» дегенча белгилене эди.

Республиканы инвестицияла жаны бла амалларын сюзгенде, табийгъат ресурсла, туризм, урунуу, инфраструктура онгларыбыз иги да бийикде болгъанын белгилерчады. Буруннгу жылны эсеплери бла тенглешдиргенде, былтыр КъМР-ни рейтинги аз-маз кётюрюлгенди. Экономиканы эмда социальный сфераны айнытыугъа 27 миллиард сом жиберилгенди. 2013 жыл бла тенглешдиргенде основной капиталгъа этилген инвестицияланы ёлчеми кёп къалмай 26 процентге кёбейгенди. Уллу эмда орта предприятиялагъа бла организациялагъа да бу кезиуде 11,3 миллиард сом жиберилгенди. Мында ёсюм 19 процентден аслам болгъанды.

Ахчаны аслам кесеги (70,5 проценти) къыралны, республиканы эмда жер-жерлени бюджетлеринден бла банкладан кредитле бла берилгенди. Къалгъан 30 проценти уа предприятияланы бла организацияланы кеслерини ахчаларыды.

Инвестицияланы структурасы тюрленнгенин да белгилерге керекди. Аланы тёртден бири эл мюлкге жиберилгенди, онеки проценти – саулукъ сакълаугъа, дагъыда билим бериуге – 9,7, къырал жумушланы тамамлаугъа – 15,1, электрокючню, газны, сууну чыгъарыугъа эм жибериуге – 9,6, транспорт ба связьгъа – 8,8, жарашдырыучу производстволаны айнытыугъа – 5, къурулушха – 3,7 проценти.

Эм баш борчла

Республика дотациялы регионнга саналгъаны эм уллу чурумладан бириди. Ахча болушлукъ арт жыллада 65 процентден 50 процентге тюшгенликге да къарамай, адам санына бюджетден этилген къоранчланы ёлчеми бла 83 регионну ичинде бизни республика 82 жерни алады. Бу шарт республиканы къолайлыгъы ёсюп баргъанын угъай, ол къыралны бюджетинден аз себеплик алгъанын кёргюзтеди.

Ма аны ючюн инвестицияла республиканы экономикасын тири айнытыргъа онг берликдиле. Ол а жангы ишчи жерле ачаргъа, адамланы къолайлыкъларын да игилендирирге болушурукъду. Аны хайырындан сурам, ызы бла производство бла сатыу-алыу да кюч алып башларыкъдыла. Бири бирин тартып баргъан ишле республикада саулай инвестицияла жаны бла болумну да игиге тюрлендирип тебирерикдиле.

Инвестицияла аслам келип тебирерча, ишни, биринчиден, къыйматлы норматив базаны къураудан башларгъа тийишлиди. Аны бла бирге бюрократия тыйгъычланы азайтмай да боллукъ тюйюлдю.

Болжалына салмай этилирге керек борчланы санына коррупциячылыкъгъа бла улутхачылыкъгъа къажау политиканы кючлендириу да киреди. Сёзсюз, бу ишни правону къоруулау органла алыргъа керекдиле къолгъа. Ючюнчю мадар – инвестицияла этилирине къырал кеси да болушургъа керекди. Ол санда налогланы азайтыу бла да.
 

Алгъа барыуну жалчытырыкъ мадарла

Алай бла, къыралны, республиканы экономикаларын онгдурур, инвестициялы климатны игилендирир муратда ишни къолгъа таукел алмай, тынгылы мадар этмей боллукъ тюйюлдю.

Къысха айтханда, мында баш борчланы мен былай кёреме:

- власть структураланы, социальный къауумланы, политика партияланы эмда тийишли жамауат организацияланы арасында бирлик, шуёхлукъ байламлыкъла къураргъа;

- къыралда криминал халли рынокдан къутулурча Къырал Дума Граждан кодексни бла уголовный законланы тюрлендирирге;

- криминал бла къажау ишни арталлыда кючлендирирге;

- инфляцияны азайтырча къолдан келгенни аямазгъа. Мында иш хакъны тёлеуге чек салмазгъа;

- производствону ёсдюрюрге онг табылырча налог законодательствону женгил халгъа келтирирге;

- предприятияланы, адамланы да ахча къыстырыкълары инвестициялагъа барырча банк вкладла бла тёленнген процентлени кёбейтирге;

- къурулуш сферада объект хазыр болгъандан сора аны багъасын алай тёлеген системаны сингдирирге;

- банкрот этиу амалны закон бла белгилерге;

- узакъ болжаллы инвестицияла этгенлеге, ол санда тыш къыралладан келгенлеге да, налог льготала берирге;

- тыш къыралладан келген инвестицияла бла байламлы жангы закон чыгъарыргъа;

- концессияланы эмда эркин экономика тийрелени юсюнден да законла къураргъа;

- саулай къыралда эмда хар регионда да инвестиция болумну тинтген системаны къураргъа.

Гитче эмда орта бизнесге – энчи къайгъырыу

Бу сфералада къармашханлагъа энчи эс бурмай жарарыкъ тюйюлдю. Энди ишлеп башлагъан бизнесменлеге «ахча къайдан табайыкъ» деген бек уллу  къайгъыларындан бириди. Ол себепден аланы быллай къыйын кезиулеринде къырал алагъа субсидияла бла билеклик этгенин да тюз оноугъа санаргъа боллукъду. Быллай программалагъа кирирге сюйген предпринимательледен тынгылы жарашдырылгъан бизнес-план изленеди. Ол документде ишни, анга неллай бир ахча къоратыллыгъыны юсюнден шарт айтылыргъа тийишлиди. Анга кёре ахча бериргеми огъесе бермезгеми деп оноу этиледи.

Къырал субсидияла бир ненча жаны бла бериледиле: къошакъ халда ахча жибериу, предприятияла кредитле алгъанларында алагъа скидкала бериу, мекямланы арендагъа, оборудованияны лизингге эмда бизнесни айнытыугъа грантла алгъанлагъа да женгил амалла къурау.

Грантланы бериуню юсюнден энчи айтыргъа сюеме. Субсидияланы бу тюрлюсю энди ишлеп башлагъан предпринимательге битеу керекли материалланы хакъсыз алыргъа онг береди. Бюгюнлюкде быллай болушлукъну ёлчеми 250-300 минг сом болады. Алай бу ахча уллу шахарда энчи жумуш ачаргъа не хазна жетсин. Алай элледе уа, бизнесде энди атламла этип башлагъанлагъа, ол да бек иги билеклик этеди. Ол себепден грантла асламысында быллай тийреледе бериледиле.

Бизни къыралда субсидияланы бериу бла уллу компанияла, инвестициялы фондла, организацияла да кюрешедиле. Ала бегирек да ишлери жетишимли болур деген предпринимательлеге эс бурадыла.

Ёсер амаллары кёбюрек болгъан бёлюмле

Республиканы экономикасында инвестицияланы келтирирге бегирек да иги амалы болгъан бёлюмле бардыла. Сёз ючюн, КъМР-ни туризм-рекреация комплексине 2014-2020 жылланы чеклеринде бардырыллыкъ «Юг России» къырал энчи программада окъуна уллу магъана бериледи. Анда эм алгъа айтылгъаныча, бизде тау-лыжа инфраструктура, Сочиде Къызыл Тала бла бирге олимпийский комплексни къураргъа керек эдиле. Къоранчланы аслам кесегин – 1,5 миллиард долларны – къырал кеси этерикди. Бу ишге энчи иели капитал да чакъырыллыкъды. Жаланда Приэльбрусьени айнытырча бир миллиарддан аслам доллар керекди.

Инвестицияланы салыргъа этерге сюйгенлеге себепликге республикада тийишли законла чыгъарылгъандыла, ол санда алагъа къырал гарантияла бериуню юсюнден да. КъМР-ни Башчысыны буйругъу бла бу ишни жаны бла Совет къуралгъанды. Аны бла бирге бизде тийишли фонд да ишлейди. Быллай ахшы атламла, сёзсюз, иги шартды, алай тынчайып къалыргъа уа жарарыкъ тюйюлдю.

Оюмла этиу

Ахырында мен башында мында айтылгъан оюмланы баш магъанасын белгилерге сюеме. Къабарты-Малкъар Республикада инвестициялы халны игилендирирча, экономиканы эмда социальный сфераны тап халгъа келтириу бла байламлы проблемаланы тамамламай амал жокъду. Къырал тохтаусуз ахча къуюп тургъаны, гарантияла бергени – ол, сёзсюз, бек аламат шартды, алай социальный болумну арталлыда тюрлендирмей жарарыкъ тюйюлдю. Бек биринчиден, адамгъа къыйын салыргъа, орта, энчи билим берирге керекди - аласыз жаш тёлю тышында окъууларын тауусханларындан сора уа артха республикагъа къайтыргъа сюймей турлукъду.

Промышленностьха, жумушла жалчытыу сферагъа керекли ишчи кадрланы хазырлагъан, жангыдан юйретген системаны да аягъы юсюне салыргъа керекди. Алай болмаса, жангы производствола ачылып тургъанлыкъгъа, урунургъа уста специалистле табыллыкъ тюйюлдюле. Сагъынылгъан борчланы хар жаны бла да терен ойлап, къырал аланы тынгылы тамамлап тебиремесе – битеу умутла сёзлей къаллыкъдыла, не кёп инвестицияла салынып турулса да, аладан хайыр боллукъ тюйюлдю.