Жер бла байламлы халланы тарыхы, борчлары, рынок экономикагъа келишир амаллары

Жер бла байламлы халла бек терен ёмюрледе къуралгъандыла дерге боллукъду. Адамла дорбунлада жашагъан кезиуледе окъуна тёгерекдеги тийрелени кеслериникине санагъандыла. Ары башхаланы аягъы басханлай а, олсагъат къаугъа чыкъгъанды. «Аллай бийлеуню законла жаны бла кючю болмагъаны сейир тюйюлдю: жаза билмеген, неда законладан бир тюрлю ангылаулары болмагъан адамланы андан не хапарлары боллукъ эди», - дейди география илмуланы кандидаты, Къабарты-Малкъар къырал аграр  университетни «Землеустройство и кадастры» кафедрасыны доценти Жаболаны Салих.

«Биринчи къыралла къуралып тебирегени бла жерге иеликни тохташдырыу  жорукъла чыгъып башланадыла. Биринчи орус къырал - Киев Русь - 870 жылда эки уллу бийликле - Киев эмда Новгород - бирге къошулгъанлары бла къуралгъанды. Ма ол кезиуледен башлап Русьда «жерге иелик», «жер бла байламлы халла» деген затла закон бла бегитилип тебирейдиле», - деп белгилейди Салих.

Алимни айтханына кёре, жерлеге чек салыу (межевой) ишлени бардырыу, тийишли белгиле орнатыу, аланы ёлчемлерин тергеу, аллай шартланы энчи китаплагъа тюшюрюу эмда иеликге шагъатлыкъ этген къагъытла бериу бла ол кезиуледе энчи къырал къуллукъчула кюрешгендиле – жерлени ёнчелеучюле. Кеси заманларында ала бек билимли эдиле дерчады, аланы геометриядан, башха илмуладан да ангылаулары болгъанды. Бу къуллукъ даражалыгъа саналгъанды, аны бла кюрешгенлеге уа иги хакъ тёленнгенди. Ол себепден жерлени ёнчелеучюле усталыкъны тёлюден тёлюге берип болгъандыла. Дагъыда белгилерге тийишлиди: аланы араларында улутхачылыкъ бла тутулгъанланы неда борчларына уллу кёллю болгъанланы жууапха тартхандыла.

Жерлени арасында чеклени белгилеу иш Русьда кезиу-кезиу бардырыла эди. Татар-монгол зулмулукъну заманларында (1243-1480 ж.ж.) къыралны зор бла алгъанла орус бийледен неллай бир жасакъ жыяргъа боллугъун билир ючюн битеу жерлени ёлчемин, чеклерин эм аланы иелерин жик-жиги бла тохташдырыргъа буйрукъ этген эдиле. Татар-монголланы къыстагъандан сора уа, орус бийле бу системаны тюрлендирмей налогну кеслери жыйып башлагъандыла.

Иван III патчахны кезиуюнде (1462-1505 ж.ж.)жерлени чеклеу жаны бла иги кесек иш бардырылгъанды. Ол жыллада иеликни вотчина бла монастырь системаларына энтта да бири къошулгъанды – поместный. Вотчина деп биреуню толу иелигинде болгъан участкагъа айтхандыла. Ол аны сатаргъа, алышындырыргъа, туудукъларына къояргъа, саугъагъа, ортакъгъа неда залогга берирге эркин эди. Монастырь жерле килисаланы неда монастырьлени иелигинде болгъандыла. Алагъа (адамланы юлюшлеринден) тюрлю-тюрлю сылтаула бла дайым къошула барыучу эди. Поместье деб а къыралгъа граждан неда аскер къуллукъ этгенлеге саугъагъа берилген жерлеге айтхандыла. Алай ала анда жаланда къуллукъ этген кезиулеринде ие болгъандыла. Жерни хайырланыудан файдасын кёрюрге боллукъ эдиле ансы, башхагъа сатаргъа неда алышындырыргъа эркинлик берилмегенди. Туудугъуна къояма десе уа, ол да артда къыралгъа къуллукъ этерге борчлу эди.

Биринчи Пётр патчахны реформалары жер бла байламлы халланы да тюрлендиргендиле. «Вотчина» бла «поместье» дегенле кетерилип, аланы орунуна адамны толу иелигинде болгъанны кёргюзтген «имение» эм «жеринден тепдирилмеген мюлк» дегенле сингдирилгендиле. Жер налогну орунуна уа адам башындан жыйылгъан тёлеу кийирилгенди. Аны акъылбалыкъ болгъанла бары да берирге борчлу эдиле.

Ызы бла крепостной къара халкъдан къуралгъан поместный аскерле кетип, къырал аскер къуралады. Аны жалчытыуну да къырал кеси боюнуна алады. Пётр I дагъыда килисаланы бла монастырьлени жерлерин сыйырып, къыралгъа бергенди.

Патчахны жерле бла байламлы эм магъаналы ишлеринден бири уа къыралны картасын къурау болгъанды. Бу иш Екатерина II заманында тамам этилип бошалгъанды. Ол да (1754 жылда) жерлени чеклеу жаны бла бек уллу ишни къолгъа алгъан эди. Аны хайыры бла участкалагъа иеликни юридический жаны бла бегитгендиле.

Россейни жерле бла байламлы эм магъаналы кезиулеринден бири – 1861 жылда крепостной правону кетериу болгъанды. Мында чеклени тохташдырыу байланы жерлерини талай кесегин къара халкъгъа (общиналагъа) хайырланыргъа бериу бла байламлы эди. Аланы жыйырма жылны ичинде сатып алыргъа эркинлик да берилгенди.

Чеклени тохташдырыу ишни хар несин да, ол санда техника, юридический, экономика жаны бла энчиликлерин, бирикдирген «Землеустройство» деген ангылам биринчи кере Столыпинни аграр реформасыны кезиуюнде (1906-1911 ж.ж.) чыкъгъанды. Ол заманда крестьян общинаны чачып, аны орунуна хутор-отрубной системаны сингдириу башланнганды, элчиле уа жерни толу иеликге алып тебирегендиле. Аны бла бирге жерлени сатыу-алыу эмда участкагъа залогга кредитле бериу бла кюрешген Крестьян банкла да къуралгъандыла. Бу реформаны себебинден Россейни кесин эл мюлк продукция бла толусунлай жалчытыргъа къолундан келгенди, будайны сатыу жаны бла уа жер башында алчы къырал болгъанды.

Революциядан (1917 ж.) сора уллу эл мюлк предприятиялагъа – колхозлагъа бла совхозлагъа жерле бёлюу, аланы тийишлисича хайырланыу эмда къоруулау борчла чыкъгъандыла. Жерни иеси энди жаланда къырал эди, бу предприятиялагъа ол хайырланыугъа берилгенди. Участкаланы ортакъгъа берирге жарамагъанды, ишчилени жалгъа тутаргъа да чек салыннганды, эл мюлк продукция чыгъарыу жаны бла къырал планны толтуруугъа баш магъана берилгенди. Эллени, производстволу, социал эмда табийгъатны къоруулау инфраструктураны къурауда энчи эс жерледен асламыракъ хайыр кёрюуге бурулгъанды.

Озгъан ёмюрню токъсанынчы жылына бу система жерлеге къырал иелик этген халгъа толу келише эди. Анга деп жерни хайырланыу эм сакълау ишлени  илму, методика эмда къурау-техника мурдору салынып, теориясы, методологиясы эмда сынамы да жыйылгъан эди. Алай ызы бла башланнган тюрлениуле жангы борчла салгъандыла, аны право эмда илму-техника амалларына жангыдан къараргъа керек болгъанды.

Реформала башланнгынчы къыралда 25 минг чакълы колхоз бла совхоз бар эди. Аланы ишлерин тюрлендириу эмда алада болгъан жерледе 300 мингден артыкъ жангы предприятие къурау башланнганы бла жерни хайырланыуну материалларын жангыртыргъа кереклиси баям болгъанды. Эл мюлк предприятияланы барына да тийишли проектле жарашдырыргъа тюшгенди. Кеслерин да жер законодательствода тюрлениулени эсге алып алай. Жашау кеси кёргюзтеди: быллай проектлери болгъан мюлкледе производствону файдалыгъы да бийикди, ала кеслери да конкуренциягъа чыдамлыракъдыла.

Къыралда жерле бла байламлы бек кёп зат тюрленнгени себепли шёндюледе жерни тинтиуню, хайырланыуну эмда сакълауну теориясын эмда амалларын андан ары айнытыуну борчу бютюн магъаналыды дерчады. Проектлени къурау эмда жашауда бардырыу жаны бла битеу къоранчла къыралны юсюне салыннган системадан кетип, предприятияны къолайлыгъына кёре тергелген ресурс амалгъа келирге тийишлиди.

Хар тюрлю илмуча, землеустройство илму-техника прогресс бла эмда аны жетишимлери бла байламлы болургъа керекди. Мында бегирекда экология-табийгъат болумлагъа, жерни мылылыгъын, кёче баргъанын эмда башха осал затларыны карталарын жарашдырыугъа эм башха илму-излем эмда сынам-конструктор ишлеге да таяныргъа тийишлиди.