Дуния кезиудю

Кёргеним-эшитгеним

Комендантла кёчгюнчюлеге къаллай азап сынатханларын кёпле тутадыла эслеринде. Аланы асламысы къош парийледен башха тюйюл эдиле. Юрмей, къапмай, элгендирмей сёлешалмаучу жаныуарла.

Бир-бирлери хоргъа, адамны сындырыргъа, къыйнаргъа асыры юйреннгенден, алайсыз, солургъа хауа жетмегенча, кеслерине жер табалмай эдиле. Тутмакъ юйледе, лагерьледе терсликлерин сюд бичип олтургъанланы сакълагъан къалауурланы къатылыкъларын бир затха ушатыргъа боллукъ эсе, саппа-сау миллетге сюдсюз, даусуз, бир тюрлю бир сылтаусуз азап сынатыу адамны ангына сыйынмай эди.

Сёз ючюн, таулу халкъгъа, къартды, жашды демей, бир бирден айыртламай, сени атанг, бу халкъны, бу системаны къоруулап, къанлы къазауатда жоюлгъанды, сен а, сабий къызчыкъ, бир тюрлю хатанг, хылинг болмай, сибирликге ийилгенсе деген оюмну башына жыялмай, аллай харипге да ит чапханлай чабып, къапханла бар эдиле. Урушдан жаралы болуп къайтхан, къырал саугъаладан ёшюнлери толу офицерлеге окъуна бет этмей эдиле. Аны себепли сейирми эди, быллай артыкълыкъны кётюралмагъанла, сёз ючюн, мен билип, капитан чыны болгъан Къудайланы Хасан бла майор чынлы Къойчуланы Хыйса комендантланы аяусуз тюйгенлери.

Зокаланы Адилбий, тёрт сабийни атасы, урушха кетеди. Аны тамата жашы Ибрагим, алыкъа школну бошамагъан жаш, ёсюмю, сюек саны алдаулу болгъан эди да, ол да, кесин тыйдырмай, мен да атам баргъан урушха барыргъа керекме деп, эрикдирип, кесин фронтха жибертген эди да, экиси да андан къайтмадыла. Ново-Покровканы коменданты уа, ит къылыкълы харам адам, Адилбийни онжыллыкъ къызчыгъы Нюсягъа, сен орус атны кесинге къайдан алгъанса деп, дау этип, къычырып, къоркъутуп, жилятханды.

Кант районда МГБ-ны таматасы, Литвинов деп, бир къанургъуч болуучу эди. Бир кюн Фрунзеге барыргъа пропуск тилеп бардым. Эшигин къагъып киреме, заявлениямы къолумда тутуп. Ол а бир узун кабинетни аргъы къыйырындан:

- Алайда тохта, тохта дейме! - деп къычырады.

Мынга не болгъанды, бу былай нек этеди деп, эшик аллына къайтама, къаным бузулуп сюелеме, ачыуум санларымы къалтыратып. Иги кесек турдукъ, не ол, не мен сёлешмей, тынгылап. Бир заманда, къагъытладан башын ёрге кётюрмей:

- Нек келгенсе? - дейди.

- Заявлениямы келтирип, - дейме.

Ол а:

- Бер бери, - дейди.

Мен:

- Да сен мени атомный бомбача атыллыкъ сунуп, къатынга барыргъа къоймайса сора, къалай берейим? - дейме.

Ол а, гургунча кёгерип, шытыларын жая:

- Чыкъ мындан! Кет аллымдан! - деп къыжыракълайды.

Андан чыгъып бара, коридорда район бёлюмню таматасына, полковник чыны болгъан къазахлыгъа, къартыракъ кишиге тюбейме. Ол а, нек келгеними билип, къаным бузулгъанын кёрюп, кесине къайтарып:         

- Ай балам, - шёндю заман алайды, жарсыма, - дейди, - бираз тёзерге керекди, - деп, кёп тюрлю ариу сёзле айтып, пропускуму да къурап, къолума берип ашырады.

Комендантланы бек жумушакъ  къылыкъларына улутха алыу санала эди. Тергеуде тургъан кёчгюнчю таулу аны, андан башха жюрек жарсыу келтирмесин ансы, муну бла уа от тёбеси болсун деп, берип къоя эди. Ала уа, сюек излеген тюлкюлеге ушаш, бир зат юзер ючюн, бетсизлик сылтаула табыучу эдиле. Сабийиме пальто алама, къатынымы жаулугъу жокъду, сени бёркюнг манга тап жарашырыкъ эди дегенча, аллай сылтаула бла сыйыра эдиле.

Ворошиловка бла Фрунзе шахарны арасында аланы экиге бёлген суучукъ болуучу эди. Эшта, былайдан шахарны чеги башланады, былайда уа районну чеги бошалады деген жерни кенглиги жюз атламдан аслам болмагъанды. Алай эсе да, къара тамгъалы кёчгюнчюню эркинлик къагъыты болмай, ол чекледен ётерге амалы жокъ эди. Ётсенг - 100 сом тазир неда 10 сутка тутмакъ.

Бир кюн мен Ксаналаны Эрменбийни ийнегин суугъа сюреме. Къарасам, аланы тийрелеринде жашагъан Ваха деп бир чеченли, ол суучукъну къатында сюелип, кимге эсе да аяусуз урушады. Къатына жанлагъанымдан сора:

 - Не этесе? Не болгъанды? - дегенимде, сууну ары жанына, шахаргъа жууукъ жерге ойнакълап, чибинлеп къачхан ийнегин кёргюзтюп:

- Валлах, биллях, эта дурной каров заграниц пошёл! Не знай што делат! Вичера я уже заплатил 100 рублей шытыраф. Комендант сказал, эсли ишо раз нарушаю, десит сутка даст! - деп, жарсыйды.

Алай не зулмулукъну да болады ахыры. Кеслерин ёмюрлюк суннган Сталин бла Берия да кетдиле бу дуниядан. Комендантларыбыз алыкъа жерлеринде олтургъанлыкъгъа, жашау болумубуз биле-биле жумушады, кёчгюнчюлеге бир уллу дауур, къаугъа этмей, жашыртын бергенча, къара тамгъа салмай, паспортла бере тебиредиле. Тутмакъ кюнлерибиз тауусулгъанларын сезген эдик. Ол кезиуде андан башха хапарыбыз болмагъанды.

Комендантла уа, сау халкълагъа азап сынатханларын биле эдиле да, харам ишлери кечилмезликлерин сезип, бу тийреледен къачып тебиредиле. Ворошиловка районну коменданты, халкъны тарыкъдыргъан жартыбаш, бу тюрлениулени эсине алалмагъан сылхыр, тутады да, районну узакъ тау элин сайлап, анда бугъады, былайда табылмазлыкъ сунуп.

Хо бир да, зауаллы чеченлиле аны сюрмей, излемей, къайры кетгенин билмейми къоярыкъ эдиле! Тапдыла да, тюйген да этип, ёлдю деп, жол жанында атып кетдиле.

Ай таланмагъан, ол ишни ким, къалай, нек этгенин къырал жанындан тинтиу къуралмады. Баям, властьла биз бардыргъан политиканы ахыры бу халда бошаллыгъы тюздю деп къойгъан болур эдиле.

Бизни таулула уа,  не  сейир, не  аламат,  тюнене бизни  буугъанлагъа, адамгъа, миллетге санамай, ыркъыфлагъан комендантлагъа, къалгъан кёчгюнчю миллетле бла тенглешдиргенде, жюрек къатылыкъ, дау, дерт жетдирир акъыл этмедиле. Аны къой, энди ала бла сёлешгенде, хапарны, таурухну чамгъа, масхарагъа, ууакъ тюртгю сёзлеге буруп къоя эдиле.

Аны юсюнден бир юлгю. Кюнлени биринде аллай жумушакъ чимдиу акъыл бла комендантны конторуна, жаннетли болсун, дунияда болмагъанча лакъырдачы, оюнла, кюлкюле жарашдырыучу Доттуланы Мустафа, сылтаугъа жумушум барды деп, барды. Комендант а, къыргъызлы жаш, муну жашырын сейир тилеги болгъан сунуп, аны юсю бла аберичик алыргъа умут этип:

- Тохтай тур, бираз сакъла. Бусагъатдан бошайым да, алай сёлешейик, - дейди.
Мустафа уа, анга хо дегенликге, бир минут да мычымай, атына минип, таугъа кетип къалады. Къойчу эди да, аны онкюнлюк кезиую жетип, нёгерин алышындырыргъа керек эди.

Адамларын ашыгъып ашырып, комендант Мустафаны чакъырайым деп, эшикге чыкъса, ол а жокъ. Алайдагъыла ангылатдыла, къошха кетгенди деп. Къойчудан аберичикле юзерге юйреннген комендант, къуру къалдым деп, жарсыйды да, хар кюн сайын ишине барырны аллында Мустафаны юйюне къайтып, келмедими деп, соруп турду.

Бир кюн а, Мустафа мындады дейдиле да, комендант аны, юйюне адам жиберип, чакъырып:

- Айтчы энди, не жумушунг бар эди? - деп сорады.

 Мустафа уа, абери билмегенча, ангыламагъанча:

- Не иш? Не жумуш? - деп, къуртхаланып, сейирсинеди.       

Ол а:

 - Ай юйюнге, къалай унутханса, он кюн мындан алгъа, сен, таугъа къошха бара, манга къайтып... Эсинге тюшюрчю, - дейди.

Мустафа,     мангылайын     жыйырып,  желкесин къашып, терен сагъышланады да:

- А-а-а! Эсиме тюшюрдюм! - деп, жарыйды. - Къаныбек жолдаш, -дейди, - бош-бош, мен бир хапар эшитген эдим да, санга жарсып келген эдим. Шёндю бизни, кёчгюнчюлени, къалгъан гражданла бла тенг этип, комендантланы къуллукъларын жабадыла дейдиле да, кертда да, ол алай эсе, сен, мени ахшы шуёхум, ишсиз къалсанг, башынгы къалай туталлыкъса деп, аны сорургъа сюе эдим, - дейди.

 Къаныбек комендант а, не айтыргъа билмей, мушулдай, эринлерин чайнай, бурунун сыгъа келеди да:

 - О-о-о! Къудай ургъан кулиган! - деп, ачыуланып, бурулуп кетеди.

Алайды да, бюгюн байма, къарыулума деп, махтанма, жарлыма, къарыусузма деп, жарсыма. Дуния кезиу болгъанын унутма.