Адамлыкъ - ол огъурлукъну аманлыкъдан айыра билиудю

Халкъ бек узакъ ёмюрледен бери да таула арасында ёзенледе жашап келгенди. Андан болур, адамларыны къылыкълары, адеплери, къаялача, къаты, дангыл тюзлеча, кенг, мол жюрекли болгъанлары. Миллетибиз, адамлыкъны ата-бабаларындан келген ол иги шартларына кертичи бола, ташча чыныкъгъанды, намысны, кеси къыйыны бла баш кечиндириуню бек алгъа салгъанды, багъалы кёргенди.

Тукъумлары, юйюрлери ол жорукъла бла жашарларын тёлюлеге аманат этгенди. Аны къой, къоншула, жол нёгерле, ахлула эм саулай жамауат алай болурларын излегенди, кюсегенди. Анга сыйынмагъанланы терслегенди, аланы ауруулары башхалагъа жукъмаз ючюн, кёпле хар таулу элде болгъан къара ташлагъа байланнгандыла, халкъны налатын тапхандыла.

Аны айтханым, миллетибизни адамлыкъны ол иги ышанларын, жорукъларын багъалаучу асылы къарыусузгъа кете баргъаннга ушайды. Кёп болмай мен халкъны арасында айланнган, уллугъа, гитчеге да насийхат сёз айтыргъа сюйген, жашауу келген таулу киши эмда аны жыл санында тиширыу бла адамлыкъ даражаны къачына кимле тийишли болгъанларыны юсюнден ушакъ этгенме. Алай аланы оюмлары мени кёлюме жетмегендиле, кеслеринден сууутхан окъуна этгендиле.

Нек? Мен Хажибий къоншумдан миллет ёхтемликни, намысны тёппесинде жюрютген къылыкъны, адепни сакълай эдим. Аны сёзлерине тынгылап турсанг, къалай эсе да бир учузлукъ, къарауаш къылыкъ сезиледи.

Къаугъасыз жашау болсун демекликден тюйюл эсе, ол терсликни бармакъгъа чёргерге керек тюйюлдю деп, бузукъчу, аманлыкъчы бла демлешиуден хайыр жокъду, алагъа боюн салыргъа, чыдаргъа, не айтсала да, тёзюп турургъа тийишлисе дей кетди да, аны ахыр сёзлери уа былай болдула: «Охо да, не этерикбиз, артыкълыкъ бар эсе да, аны кёрмегенле, билмегенле болуп жашагъандан игиси жокъду. Алай этмесенг, душманларынг кёп болурла, тынчлыгъынг кетер…».

-Ай юйюнге, Хажибий,- дедим мен,-бу сен айтхан сёзле адамлыкъ даражаны аякъ тюпге малтау тюйюлмюдюле? Артыкълыкъгъа тёзюу, асылсызлагъа табыныу - адам улу жаратылгъанлы бек осал къылыкъгъа, къоркъакълыкъгъа саналып келеди. Тёлюле аллайла болмаз ючюн, атала, анала, тукъумла, саулай элле, къыралла халкъны батыр, жигер, ёхтем болургъа чакъыргъандыла. Тюзлюкню, тенгликни, Ата журтха кертичиликни, намысны бийикде тутарларын осуят этгендиле.

Ала айтханча жашаялмасакъ, манкъуртла болуп къалмазбызмы? Аны унутмайыкъ. Кёлсюзлюк ёлгеннге тенгди. Артыкъда бусагъатда, миллетле алгъа итиннген, ата-бабаларыны тарыхларына не къадар терен тюшюнюрге, адет-тёрелерин жангыртыргъа къыйын салгъан кезиуде, адамлыкъ даражагъа сакъ болургъа керекбиз.

Алай айтып, не бек жюрексинип сёлеширге кюрешдим эсе да, аланы айтханыма тюшюндюралмадым. Кябахан ахлум да, анга къошулуп, адамлыкъ даражаны юсюнден ушагъыбызны ахырында былай кесамат этди: «Билемисиз, сен айтханча, кеслерин ёхтем жюрютгенлени, намысха жетишиуню уллу насыпха санагъанла бир жетмеген жерлери болгъанча кёрюнедиле манга. Аллайладан эсе, сиз бетсизге, асылсызгъа санагъанлагъа тёзерикме. Хар ким бетине кёре жашау эте эсе, кимни жакълайым, къайсысына ушайым. Къарауаш къылыкълы эсем да, кесимлей къалайым».

Кябаханны ол айтханы терсди деп даулашмадым. Болсада акъылыма былай келди: жерк терек эменча къаты болалмаз. Хар ким къанына, сырына тартады. Алай болмаса, жамауат бийле, къулла, намыслыла, адепсизле деп да юлешинмез эди. Былайда сёз кесин энчи айырып сюйюуню, хар ахшылыкъны да манга деуню юсюнден бармайды. Жаланда адамлыкъ даражаны тазалай сакълауну, аны юсю бла игиликге, огъурлулукъгъа, кишиликни сыйлаугъа къуллукъ этиу жашау жорукъ болса эди демекликди.

Не айтсакъ да, адамлыкъ даражагъа тийишли болуудан къыйын зат бу дунияда жокъду дерге базынама. Ол ышан юсюнде болмагъан инсандан игилик сакълама. Аллай адам, башхаланы къой, кесин да багъаламайды. Тау адетде аны ючюн адамлыкъны кючлерге къуллукъ этгендиле. Аладан тайыу болмаз ючюн юйюрле бла бирге саулай жамауат боюнуна алгъанды жууаплылыкъны. Андан эди уллу, гитче да намысларына алай сакъ болгъанлары.

Башха жанын алып къарасакъ, адамланы бир тюрлюлери да жамауат жашаугъа хата келтирир ючюн къоймайдыла. Былайда сёз жойкъулланыуну, жалыныуну, кёзбауну, биреуге табыныуну юсюнден барады. Аллай къылыкълыла, кеслерине не аз да хайыр тюшюрюр ючюн, уллу аманлыкъладан окъуна артха турмайдыла. Ол а бек уллу жарсыуду саулай жамауатха.

Уллу орус жазыучу Максим Горький кесини «Челкаш» деген чыгъармасында былай айтханды: «Кесине насыпны биреуню жашауун юзюп алыргъа бир адам да эркин тюйюлдю». Бюгюнлюкде уа, не адамлыкъгъа, не законнга магъана бермей, зауукълу болабыз деп, кёплени аякъ тюпге малтагъанла азмыдыла? Алай ала бюгюн ырысхы, къуллукъ къоллу бола эселе да, ахырлары уа жарсыулу болмай къалмайды. Аны алайлыгъына мен кеси жашауумда кёп кере шагъат болгъанма.