ДУНИЯДА CЕЙИР ИШЛЕ БОЛАДЫЛА

Норвегиялы Лонгиир дуния башында Шималны бек узагъында орналгъан шахарды. Анда сейир адетле жюрюйдюле. Хар бир ишчи мекямны аллында снегоходла неда ит улоула турур жер барды. Ары кире келгенлей а, сауутунгу эшик сакълагъаннга сейфге салыргъа бересе – тёгерекде асыры кёп акъ айыу болгъандан, алайсыз айланыргъа онг  жокъду. 

Сейир адет недеди дегенде уа – анда адам ёлюрге эркин тюйюлдю!  Ол буйрукъну нек бергенлерин cылтауу да белгилиди - ол бузлауукъ жерде ала эрип кетмейдиле да, жаныуарлагъа аш боладыла, жыртхычланы къозутадыла деп ангылатадыла оноучула.

Анда сабий табаргъа да жарамайды – аначылыкъ этген врачла тутмайдыла больницада.

Дагъыда анда жашагъанла киштикле тутаргъа эркин тюйюлдюле – аладан не чыгъарыгъын киши билмейди дейдиле бу жорукъну чыгъаргъанла.

ххх

Иорданияда жел жоннган къаялары, къызыл юзмез тёбелери бла Вади-Рам деген къызыл-мор къум тюзле бардыла. Ары тюшген адам жер юсюнде болгъанына ышанмаз кибик, аллай энчилик барды анда – жашау солууу кёрюнмейди кёзге ол жерде. Ёсюм, жан-жаныуар да жокъ. Ма андан алдырадыла анда фантас киноланы бир къауум режиссёр. Сёз ючюн, «Жулдуз урушла», «Прометей», «Марсианлыла»дегенча.

Алай а ол тюзлени бир сейир ишлери барды: тюз да жауун жаугъанлай, тёгерек гюлледен толуп къалады. Шарх-шархла, ирисле, анемонала... Жарсыугъа, жауун анда бек аз жауады.

ххх

Француз жазыучу Проспер Мериме (1803-1870 жж.) жыйырма тёрт жылында юго-западлы славянланы халкъ чыгъармачылыкъларын жыйышдырып, китап чыгъаргъанды. Ары балкан халкъланы жырлары да киргендиле. Аланы бир къауумун орус тилге кёчюрюп, А.С. Пушкин кесини  «Песни западных славян» деген назму къауумун жазгъанды.

Аны билгенде, Мериме бир сейир тасхасын ачханды: ол Балканлада бир заманда да болмагъанды, жырланы да аланы атлары бла кеси къурагъанды!

ххх

Африкада жашагъан нама деген халкъны башхалагъа ушамагъан тёрелери кёпдюле. Аладан бири буду – ала маймулланы павиан тюрлюлерин эчкилеге сюрюучю этип саладыла.  Ала бек сакъ боладыла маллагъа: сюрюуден айырылгъанны артха къайтарадыла, жыртхычладан къоркъуу келсе, къычырып билдиредиле.

Бир-бир акъыллы павианла уа, сюрюуде бек уллу эчкини сайлап, аны юсюне минип да барадыла эчкилени отлатыр жерлерине.

ххх

Японлула дунияда билим, техника, дагъыда башха не жаны бла да алда болургъа сюедиле. Ала туристлени сейирлерин ёсдюрюр кёп зат этедиле. Сёз ючюн,  пиринч ёсген сабанларында ол битимни тюрлю-тюрлюлеринден суратла ишлейдиле. Башларындан къарагъанда, Наполеонну, Мона Лизаны, башха суратланы да кёрюрге боллукъду пиринч сабанлада.

ххх

Ийнекле кёп сют берир ючюн, мал орунлада музыканы хайырланадыла бюгюнледе кёп жерде. Сёз ючюн, Австрияда бир фермер аккордеонда Штраусну вальсын кеси согъады. Алай бла ийнеклери аслам сют берирлерине юлюш къошады.  

Аны юсюне ийнеклеге кёзлюкле кийдиргенле да бардыла. Малла, алай ишленнгенди да кёзлери, кёк тюрсюнню кёрмейдиле, ала сары, къызыл тюрсюнлени эслейдиле. Кёзлюклени  алай кёргюзтгенлерин да тапхандыла тынчлыкъсыз фермерле. Аланы кийселе, кюнню халы не тюрлю болса да, малла кюнден толу талаланы кёредиле.

ххх

Дуния башында бек белгили бай адамладан бири меценат Павел Михайлович Третьяков (1832-1898 жж.) жыйырма бла беш жылындан жыйып башлагъанды бюгюн кёплени кёзлерин къууандыргъан суратларын. Аллындан окъуна ол аланы Москва шахаргъа саугъа этерге деп тургъанды. Алай да болгъанды.

Айхай да, аны кёрмючлерине къараучула бла бирге кёп художникле келгендиле. Илья Репин да. Алай а Павел Михайлович аны галереясына иймезге буюргъанды. Сюймегенден угъай, хурмет этген адамы эди Репин. Болсада аны Третьяков жаратмагъан бир аман къылыгъы болгъанды - тагъылып тургъан суратларында окъуна ол хар заманда бир затны тюзетирге кюрешгенди.  

ххх

Дуния башында болмагъан эришиу жокъду. Ол жашауну алгъа тюртген бир кючдю да, анга угъай деп айтмайды киши. Алай а аны  темалары кенгере баргъаны сейир этерчады. Сёз ючюн, ким кёп къыралда болгъанды озгъан жыл деген эришиу барды. 2004 жылда ол конкурсда итальянлы Маурицио Джулиани хорлагъанды. Ол къыркъ эки къыралда болгъанды жылны ичинде.  Жюрини ол шарт керти болгъанына ийнандырыр ючюн Маурицио ол баргъан къыралланы штамплары болгъан паспортун кёргюзтгенди.

ххх

Къаракъалпакълыланы ара шахарлары Нукусда искусстволаны бек бай музейи барды – байлыгъы бла Санкт-Петербургда Орус музейден сора экинчи жерге чыкъгъан совет авангардны галереясы. Аны Москвадан 1960-чы жыллада ары къачхан художник Игорь Савицкий къурагъанды. Ол ары къырал таматала кеслерин, ишлерин да жаратмагъан художниклени суратларын жыйгъанды. Сёз ючюн, Николай Тарасовну анда жети жюз къыркъ сураты барды! Совет Союзну заманында таматалагъа къынгыр сёз айтханы ючюн бу аламат художникни жолун тыйып тургъандыла. Ачдан ёлмез ючюн ол килисалада жырлагъанды.

Игорь Савицкий суратланы алыргъа ахча къайдан тапханы уа сейирди – партияны обкомундан!  Насыпха, ол жерли таматала бу тюрлю суратланы, аланы авторларын да къырал оноучула къара чёпге атханларын билмей, ол саясат кюрешни ангыламай, суратлагъа ахча бёлгенлей тургъандыла. Алай бла, музейни да къурай, художниклени да жашауларын тынчыракъ этгендиле.