Къайсынны жюрегинде жашап тургъан Хажи-Мырза

Акъайланы Асланны жашы Хажи-Мырза малкъар халкъны тарыхында аты къалгъан белгили адамды. Ол 1889 жылда Булунгуда туугъанды. Мал тутханды, жер сюргенди, темирчилик бла кюрешгенди. Ол этген сауутланы сыйлылыкълары бюгюн да халкъны ауузунда жюрюйдю. Кеси заманында аны Нальчикни Долинск тийресинде (хуторда) иги кесек жери бла тёрт отоулу къошунбаш дачасы, шахарда юйю болгъанды. Дачаны, аны тёгерегинде жерни да ол 1912 жылда Штрангель деген адамдан сатып алгъан эди. Ол бахча келтирген хайырны жерни иеси ишлегенле бла тенг этгенин айтадыла.

Хажи-Мырза Октябрь революция келтирген властьха ачыкъ жюрек бла тюбегенди эм къызыл большевиклени санларына киргенди. Аны Огъары Чегемни Халкъ советине, Нальчикни округ толтуруучу комитетине да айыргъандыла. Ол эл мюлк жаны бла уллу сынауу болгъан оюмлу адамны ахшы умутлары алда эдиле. Алай, жангы къурала келген къыралны къарыусуз кезиуюн марлап, тыш къыраллы интервенция, ичибизде къалгъан акъ аскерчиле – деникинчиле да чапхандыла анга. Ол заманда Хажи-Мырза, Къызыл Аскерни командирлеринден бири болуп, къолгъа сауут алып къоруулагъанды властьны. Алгъа бичераховчула бла Дербентде, Махачкъалада, ызы бла Прохладный,  Муртазово, Владикавказ тийрелеринде сермешлеге къатышханды.

Андан арысында жангы къуллукъчула да ол мюлк жюрюте билген адамны хайырланыр ючюн къалмагъандыла. 1920 жылда Нальчикде Бетал Калмыковну таматалыгъында революция комитет къуралгъанды. Ревкомну башха членлери къабартылыла эдиле: Назир Катханов, Хажумар Карашаев, Заракуш Мидов эм Али Абуков. Хажи-Мырза  уа анда таулуланы сейирлерин тутхан адам болгъанды.

Округда Советлени биринчи съездлери баргъанда, толтуруучу комитетге онтогъуз адам айырылгъандыла. Аладан бешиси таулула эдиле: Энейланы Магомет, Ностуланы Юсюп, Мусукаланы Ахмат, Гемуланы Ако эм Акъайланы Хажи-Мырза .

Акъай улун Округну жер  жаны бла управлениясыны таматасыны орунбасары, артда уа таматасы этгендиле. Ол сабыр акъыллы адамны дагъыда кёп оноугъа къатышдыргъандыла. Жыйылыу болуп, аны президиумгъа айырмай да къоймагъандыла. Толтуруучу комитетге жангыдан айырыула болгъанда да Хажи-Мырза  сайланнганланы санларында тургъанды.  Анга жумушларын айтыргъа тау элледен базынып кёпле келгендиле.

Къулийланы Къайсын «Жорт, жорт, гылыуум» деген повестинде айтады аны юсюнден. Шахаргъа къачып баргъан жашчыкъла – Хажи-Мырзаны къарындашындан туугъан Сагъит бла Ако (автор), шахарда окъургъа сюйюп келедиле анга. Жолда бара, бир къошда къалгъанларында, аланы къайры атланнганларын билген малчы киши:

«Хажи-Мырзамы дейсе? Тохта, ол айтхылыкъ Хажи-Мырзамы?!» – деп сорады.

«Хау. Ол атамы тамата къарындашыды», – деп махтанады Сагъит.

«Оллахий, ушап окъуна тураса. Сора сен Харунну жашыса?.. Хажи-Мырза уа, туура, алай бош адам тюйюлдю, оллахий, – деп башлады гымыхсакъал, биз ашап бошаргъа. – Аууз къабыныбызны эки тенг этип, алай айланнганбыз ол къыйын заманлада. Шахаргъа-зат баргъаным болса, анга бир къайтмай кетмеучюме. Беш да Тау ауузунда аны танымагъан ким барды дейсе! Къуллугъу уллу болгъанлыкъгъа, адамлыгъы андан да уллуду. Тенглерин унутмайды. Э-э, жашла, Хажи-Мырза аллай кишиди – халкъ жыр этип, жырлап турурча. Батырлыкъ бла аны озаргъа къайда! Халкъ ючюн кюрешген адамды. Патчахны заманындан окъуна... Аны хапарын айтып да тауусалмазса – аллай жигит адамды. Тюз адам. Чеченде уруш этебиз... Элни алабыз деп акъла, угъай, тейри, алай а боллукъ тюйюлдю деп биз – бир бирибизни онглаялмай, кёп кюрешебиз. Бир кюн а, былай кече белинден аууп, адам татлы жукъугъа кирген заманда Хажи-Мырза, – энди командирибиз а олду, – къызыл байракъны да къолуна алып, секирип акъ ажирине минер да: «Хайда, жашла, энди мени ызымдан хайт дегиз!» – дегенни айтып, акъла таба атылыр да... Биз да, атлы аскер, ызындан къуюлабыз. Оллахий деп айтама, жашла, мен аллай атылгъан кёрмегенме. Къарап-къарагъынчы, акъла жукъусурай, абызырай тургъунчу, элни къолгъа этебиз. Ол кюн кеси да жаралы болады... Э, шуёхларым, ёлюрме деп къоркъгъанладан тюйюлдю Хажи-Мырза. Ма ол аллай кишиди! Менден салам айтмай къоймагъыз! «Аскерчи тенгинг Байтуугъан салам айтдыргъанды!» – дерсиз…»

Бирси къошда уа, Хажи-Мырзаны атын эшитгенлей: «О-о! Ол кёк чепкени бла акъ атха минип айланыучу кишигеми айтаса? Бир уллу мыйыкълары да барды да – олму? Хажи-Мырзаны юйю курорт тийресинде, тюз да жол жанындады. Бек белгили юйдю. Къызыл кирпичден. Бир къатлы къошунбаш юй. Уллу къабакъ эшиклери бла да, – деп ангылатдыла. – Анда Хажи-Мырзаны танымагъан жокъду. Сорсагъыз, айтырыкъдыла…»

Къайсын былайда аны юйюнде ала бир ненча кюн тургъанларын, аны уллу терек бахчасын да, Хажи-Мырзаны къатыны алагъа бир ариу жангы кийимле алгъанын да, ол таулу кишини адеплилигин, чексиз адамлыгъын да  сагъынады. Ол былай жазады:

 «Хажи-Мырза бла уллу шуёх болгъанбыз… Юсюнде кёк чепкени, башында кёрпе бёркю, белинде кюмюш къамасы. Хазырлары да кюнде жылтырай... Бек ариу адам болуучу эди. Ышара-ышара, бетинден жылыу ура, сёзю – басымлы, жумушакъ. Айтып башласа, ийсагъан, энтта да бираз сёлешсе эди дерсе. Мен аллай огъурлу адамгъа жолукъмагъанма. Бюгюн да аны эсгерген манга бек хычыуунду. Сюйюп эсгериучюме. Аны сыфаты кёз аллымда ышара турады...».

Алай а ол аламат адамны да аямагъанды къадар. Кеси ырысхысы кесине жау болгъанды. 1923 жылны декабрь айында аны Ювсельсоюзну (Юго-восточный эл мюлк союз) правленине айыргъандыла. Жарым жылдан а Малкъар краевой милициягъа тамата этгендиле. Ол июнь айда эди.

Сентябрьде уа Хажи-Мырза округ исполкомну аты бла къол салып, Къабарты-Малкъар автоном областьны Ара толтуруучу комитетине Къабарты бла Малкъарны арасында чекни юсюнден айтылгъан къагъыт баргъанды. Баям, ол аны ёрге элтген жолун кесгенди.

1925 жылны аллында баргъан айырыулада Хажи-Мырзаны Малкъар округну толтуруучу комитетини президиумундан чыгъарып, аны орунуна башха адамны салгъандыла. Алай а Акъай улу дагъыда бир къауум заманны Округну жер  жаны бла управлениясыны таматасы болуп тургъанды. Ол халкъ сюдню заседателине да айырылгъанды.

1928 жылны май айында уа анга ол Долинскде дачагъа эркинликсиз киргенсе, аны эркин эт деп, дау келгенди Нальчикни шахар Советинден. Хажи-Мырза ишни къалай болгъанын айтып, акъ аскерле аны излеп, юйню къозгъап, тонап айланнганда, кёп башха ырысхы бла бирге ол сатыу-алыу къагъытла тас болгъанларын билдирип, эки кере да жазгъанды алагъа жууап. Алай а 1929 жылда аны ишинден да къыстагъандыла, партиядан да чыгъаргъандыла, дачасын, ол тийреде жерлерин да сыйыргъандыла. Андан арысында ол, затха да къатышмай, шахарда юйюнде жашап тургъанды

Алай а 1932 жылны июль айында онтёрт адамны тутхандыла. Ол санда Моллаланы Исхакъ бла Якуб, Малкъарукъланы Келемет, Сотталаны Дадаш, Къудайланы Омар дегенча атлары айтылгъан кишилени. Алагъа да игилеге этиучю дауларын этгендиле – къырал саясатха къажау барасыз, совет къыралны душманларысыз дегендиле. 1933 жылда 12 мартда сюд Акъайланы Хажи-Мырзаны беш жылгъа Къазахстаннга иерге бегим этгенди. 

Алай а ол мюлк жюрюте, оноу эте билген ахшы таулу киши узакъ жолгъа чыгъалмагъанды – бу бегимден сора кёп бармай  тюрмени больницасында ауушханды. Анга жетмиш эки жыл бола эди. Бюгюн аны атын Барамтада орам жюрютеди.

Хажи-Мырзаны жангыз да бир жашы болгъанды – Акъайланы Къасым. Къайсын аны бла жашау узуну шуёхлукъ жюрютгенди.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: