Жесир

Онсегизинчи ёмюрню ал жылларында Черек ауузунда жашагъан байлагъа, бийлеге тау артындан дюгерден эм башха жерледен да жесир сабий урлап келген тёре болгъанды. Жесирге алыннган ма аллай къызчыкъны юсюнденди мени таматаладан эшитген хапарым.
- Къызым, жаным, бар да Бадиматланы жез тазларын алып келчи, бир бек керек болады, эрттенликде келтирирме де, - деди юч сабийли чеченли ана кесини алтыжыллыкъ тамата къызчыгъына. Къызчыкъ, юйюнден чартлап чыкъды да, орам бла ёрге чапды. Анасы Хаймат а, ол кёз туурадан ташайгъынчы ызындан къарай кетип: «Муну манга Аллах къызгъанмасын», - деди.

Тюз, ма ол кезиуде сауутлары, сабалары бла да тёрт киши элни къыйырында атларындан да тюшмей, уллу тал терекни тюбюнде кенгеше тохтадыла. Ала сёлеше тургъанлай, башына да жез тазны къаплап, ала таба жырлай-жырлай келген къызчыкъны кёрюп, шум болдула. Жыйынны таматасы узун бойлу, къарамыйыкъ Шабаз: «Тейри, жашла, муну ычхындырсакъ, бизге кечгинлик болмаз. Къаллай тап жесирчикди. Муну элтип барсагъ а, бийлени къайсы бирини да къарыны аурумаз. Къыйыныбызны да къайтарыр», - деп ышарды.

- Тейри, Шабаз, тыш жерледе, артыгъыракъда бу тийреледе быллай ишни этген бек къоркъуулуду. Была санга эбизеле тюйюлдюле, къызчыкъны алып къалай къутуллукъса? Ызыбыздан жетселе, барыбызны да башларыбызны тайдырырла, - деп жууаплады атлыладан бири Мажир.

Алай къызчыкъ аланы къатлары бла озуп башлагъанлай, Шабаз, энишге ийилип, сабийни ат боюнуна сермеди да, терк окъуна жамычы тюбюне сукъду. Къызчыкъ тап къычыралгъан окъуна этмеди, аны къолундан ычхыннган таз а, зынгырдап, жерге тюшдю. Тёгерекге сакъ къарап, Шабаз тенглерине къычырды: «Хайдагъыз, энди Дюгерге къутулайыкъ. Кече бизни ким излеп айланырыкъды? Артыгъызгъа къарамагъыз!».

Тёртюсю да жолну букъу этдире алайдан терк ташайдыла. Кече ортасына уручула, къонакъбайларына тюшюп, ушхууур ашап бошаргъа, арбазгъа бир ненча атлы кирип тохтадыла. Эллилерини ауазларын эшитип, къызчыкъ: «Энди уа мени къутхарырла», - деп, къычырыр умут этди, алай олсагъат Шабаз аны ауузун башлыгъыны къыйыры бла къысды. Сора юйню иеси бла бирге къызчыкъны къатыкъ-къарыкъ, ун, мирзеу тургъан юйге элтип, жартысы нартюх ундан толу кюфге сугъуп, юсюне ун къуйдула. Къычырсанг ёлтюрюп къоярыкъбыз деп, къаманы бурунун боюнчугъуна тиредиле.

Къоркъгъандан жаны чыгъаргъа жетген сабий башчыгъын уннга кёмдю да жумулду. Юйню иеси уа гёзенни башын жабып, аны къатында тохтады. Эшикде бир къауум заманны къаугъа этген адамла юйге ёшюн уруп кирдиле да: «Не къызчыкъны артха беригиз, неда биригизни къоймай къаныгъызны тёгербиз», - деп, къамаларын чыгъарып тохтадыла. Хыйлачы къонакъбай быллай ишни  биринчи кёре болмаз эди, тиллерин да иги билгени себепли, кёзбау сёзле айтып алдады келгенлени. Ала уа, излегенлерин тапмагъандан сора, атларына минип, къайры эсе да, бир башха жерге къууулуп кетдиле.

Андан сора юйню иесини бетине къан кирди. Ол кюфню башын ачып, бир быстыр буштукъну чыгъаргъанча, къызчыкъны андан суууруп алды да, бети жангыдан тюрленди: «Бу жазыкъ сабий ёлюп къалгъан ушайды да? Э, къатын, былай келчи. Бир мадар эт, маржа». Насыпха, къызчыкъны жаланда эси азгъан эди.

Тёртюнчю кюн кече ортагъа жууукъда уручула Уллу Малкъаргъа жетдиле да Мысакъаланы Къаншауну юйюне кирдиле. Къууаннгандан аякъ тюбюнде чёп сынмагъан Шабаз, бийге айланып:

- Бизни багъалы бийибиз, санга сен сюйюучю жесир келтирип келгенбиз, тейри, быллай жесир ючюн а бизге тийишли нохтабау этилирге керекди, – деди. Сора, къызчыкъны башындан жаулукъчугъун алып: «Оллахий, бир беш-алты жылдан бу сизге бек жараулу къарауаш боллукъду», - деп къошду.

– Да сау болугъуз, жашла, муну хакъы мени боюнумдады. Кеси уа не миллетденди? – деп сорду бий.

– Ой, бизни сыйлы бийибиз, ол жаны бла не аз да ишеклигинг болмасын, Сунжа черекни жагъасынданды, таза муслийманладанды.

Ол кезиуде бийче кирип келди. Адам ортасындан озгъан эм кёпню кёрген тиширыу жолда талчыкъгъандан, къоркъгъандан, жилягъандан да жунчугъан сабийге жаны ауруп: «Бу харипни атын, тилин да билмейбиз. Ол «хади», «хади» дегени да не болур, аты иш а болурму? Келигиз, алай атайыкъ да къояйыкъ. Кесин да Жабитханнга берейик, ол къарай турсун, сабийге иги болуучуду», - деди. Алай бла къызчыкъ Хадижа болду.

Къарт Жабитхан, башха, элли къатынла да, къайда туура, къайда уа жашыртын къубулта, къызчыкъны жарыкъ кёллю этерге, юйюрсюндюрюрге кюреше эдиле. Таргъа къарап, кече, кюн да жиляп тургъандан хайыр келмезлигин, атасы, анасы да аны эшитмезликлерин ангылап, Хадижа жашаугъа башын жарашдырып тебиреди. Алай эте, уллу да болду, ариулугъу адамны кёзюн къаматхан субай санлы къызны чырайына адамла къарап тоймагъан кезиую да жетди. Ишде, тойда да элде анга жетген жокъ эди. «Ма къыз десенг да алай болсун, аны бла уа кимни насыбы тутарыкъ болур?». «Бир Аллах, жашым, къарындашым болса, андан башханы алмаз эдим». «Къой, къой, тукъуму, жугъу болмагъан жазыкъ къыз кимге да не насып келтирир дейсе?» - дегенле да болдула. 

Бир эрттенликде уа Хадижа Жабитханны отоууна чачы-башы да тозурап кирди да, аны юсюне жыгъылып, башын къарт къатынны тобукъларына салып, ачы жиляды. Къызны безгек тийгенча къалтырап жилягъанына Жабитхан да жунчуду.  «Ой, халал анам, манга болур болгъанды. Сени бир кёрюп кетейим деп киргенме ансы, башымы къутургъан черекге атмай къоярыкъ тюйюлме», - деп, къыз сёзюн кючден эшитдирди.

Къарт Жабитхан, Хадижаны башын тобукъларындан ёрге кётюрюп, кесини баууруна къыса, кесин да тыялмай, сарнау эте, иги кесек турдула. «Балам, барыбызгъа этиучюлери да алайды, бизни былай насыпсыз жаратырча Уллу Аллахха не хата этген болур эдик? Алай, кесин суугъа атаргъа уа муслийман адамгъа Аллах тийишли кёрмейди, ол уллу гюняхды», - деди эсли тиширыу.

Ол кюнден сора Хадижаны кюлюп, ышарып, тепсеп да киши кёрмеди, хапары да кёп бармай ёчюлдю, алай бир тогъуз айдан а, кёкден таш жауун жаугъанча, башха хапар чыкъды: «Эшитгенмисиз, ай ауум, Хадижа, факъыр, ол къантулукъ Мысакъаланы Омардан жаш тапханды, - дейдиле. Энди ол харипни къайры атарыкъ, сатарыкъ болурла».

- Башынг къурурукъ, къатынынг, сабийлеринг да бола тургъанлай экинчигеми аллыкъса бу къарауашны, – деп ачыуланды Омарны атасы къарт бий да.

– Да не сейирлиги барды экинчиге алсам да, сиз этмеучю ишними этгенме? – деп хыны сёлешди атасына жашы.

– Угъай, сен суубашха ол ишни эркинлигин бермем. Ол тиширыу да, аны такъмагъы да бюгюнден башлап, мени юйюмден къурургъа керекдиле», – деп, сёзню кесгин салды бий. Бир кесекден а ол кесини къулун - Мажирни - чакъыртып, анга: «Хадижаны ал да къой, сабий ючюн а къайгъырма, ыйлыкъма, болуша турурбуз. Хайда, хазырлан», - деп, сёзню чорт кесди.

Мажир огъурлу, эсли адам болгъаны себепли Хадижаны насыбы тутду, анга жарыкълыкъ, оюн, кюлкю да къайтдыла. Элде намысы кётюрюлдю, той, къууанч да ансыз болмай эдиле. Кийиз басаргъа, чепкен согъаргъа, дырын жыяргъа баргъан кезиуледе да, тойлада, ныгъышлада да аны жарыкъ ауазы эшитиле эди.

Алай заман тохтаусузду. Хар адамгъа тенглик, эгечлик, аналыкъ окъуна эте жашагъан Хадижа къарт болду. Ышканты элни адамлары аны не бек сюйселе да, ол да аланы жаны кибик кёргенликге, бир-бирде аны жюрегин мудахлыкъ бийлеп, терен сагъышха кетиучю эди. Жашындан, къызындан туугъанла да жюрегин бир зат бла да къыйнамай эселе да, эсинде къалгъан анасын-атасын, къарындашчыкъларын, орамларында алай кёп чабаргъа-ойнаргъа тюшмеген элин кюсей эди.

Жауун къаты жаугъан ингирлени биринде уа Хадижа ынна ушхууурдан сора жашына, келинине, туудукъларына да ийнакълап къарады да, кетип, кесини жерине жатды. Экинчи кюн а бир юйге келин келип, уллу той бара эди. «Ай анасына уа, Хадижаны жаш заманы болуп мында бир тепсетир эди» дегенлени «Хадижа ынна ёлюп къалгъанды», - деп, чабып келген, къызчыкъны гузабалы ауазы сагъайтды.

Ачы хапар, бирден бирге айтыла, тепсей тургъан жаш тёлюге да жетди. Къобузну ауазы юзюлдю, той тохтады, жашла, къызла - битеу бары да Хадижалагъа чабышдыла…. Бир кесекден эр кишиле сал басхычны алып чыкъдыла. Элде болгъан жиляу, сарнау къаяланы окъуна зынгырдата эди, ол кюн эл кесини сыйлы ыннасын ахыр жолгъа ашыра эди.

Халкъ сюйген Хадижа 1917 жылны кюз артында 96 жылында ёлгенди. Андан бери кёп жылла озгъандыла. Узакъдан урланып келтирилген жесир къызчыкъны хапарын а, бир тёлюден экинчисине айта, Огъары Малкъарны халкъы хурмет бла сагъынады. Ыннаны жашы Ахыя граждан урушну кезиуюнде къызыл партизан болгъанды, кесини да тёрт жашы бла эки къызы бар эдиле.  Жашлары да Ата журт урушха жигер къатышхандыла. Туудукъларыны сабийлери да кёпдюле. Ала тюз ниетли, адамны къууанчына къууаныучу, жарсыууна жарсыучу, керек болгъанда уа, болушуучу жашла бла къызладыла.