Жютю акъыллы Ако

Халкъыбызны айтхылыкъ адамлары

Гемуланы Ако халкъыбызны эм белгили адамларындан бириди. Жыйырманчы ёмюрню къадарын этгенледен. Миллетибизге жангы жашау жол ызлай келгенледен. Аны 1931 жылда  ОГПУ-ну коллегиясы илишаннга салып ёлтюрюрге оноу этеди. Ол заманда анга 40 жыл да болмагъан эди.

Ако кесини жашау жолуну юсюнден къагъытында былай жазгъанды: «Мен Чегем ауузунда Ачы деген элде 1892 жылда туугъанма. Атам къара ёзденледен эди. Жерибизни азлыгъы бла байламлы ол Думалада юй орун бла бирге бир кесек жер сатып алады да, биз юйюрюбюз бла ары кёчебиз. 1900 жылда, манга жыл болгъанында, атам, Нальчикге келтирип, бир оруслуну юйюнде къоюп кетеди. Аны тукъум аты Гришин эди. Анда жыл чакълы школгъа жюрюп турама. Къадалып окъургъа итиннгеним ючюн юйдегилериме да билдирмей,  Салагуп деген устаз мени пансионнга салады.

1906 жылда, ючжыллыкъ шахар школну бошап, юйге къайтама. Эл мюлкде атама болуша турама. 1910 жылдан башлап бийлени бла жарлы эллилени араларында къаугъала чыгъа тебирейдиле. Бирде  урушха, тюйюшге да кёче эдиле. Бу тукъум къаугъалада мен эм алчылары болуп да тургъанма. Жарлыланы аз тилегенлерин тамамлап, аны бла  къайгъыланы чачар орунуна, патчахны оноучулары жамауат жерлени сыйырып, къолайлы адамлагъа юлеше эдиле. Ол кезиуден башлап жарлы эллилени жарсыуларына ёкюллюк этгенлей келеме.

Терк областьны атаманы 1917 жылда мени Кавказдан кёчюрюрге  деп буйрукъ чыгъарады, аны юсюнден Терк шахарда шагъат къагъытла да бардыла. Февраль революциягъа дери мен Царицын шахарда тургъанма. Андан сора артха - туугъан жериме  къайтханма. 1919 жылгъа дери айырылгъан къуллукълада ишлейме. Партиягъа уа 1918 жылда киреме. 1919 жылда Малкъарда болама, акъ аскер ары киргенде, партизан жыйын къурап, алагъа къажау  сюелеме. Эки ай уруш этеме. Акъла баш болгъанларында, Къабарты-Малкъарны агъачларында кечинебиз. Ауушла ачылгъанлай, Тау артына, Гюржюге, ётебиз.

Сванетияны тау эллерине Совет властьны кийиребиз.  1920 жылда, Къызыл Аскер Кавказгъа  жетгенде, мен, партизанланы бирикдирип, Бахсан ауузунда акъланы ууатабыз, къызылла жетгинчи. Барысыны юсюнден да  Къабарты-Малкъар областьда шагъат материалла бардыла.

1920 жылдан башлап бюгюннге дери мен совет, партия къуллукълада болгъанма: 1920 жылда Малкъар округну исполкомуну председатели, 1921 жылда Нальчик округну ич управлениясыны таматасы, 1922 жылдан 1927 жылгъа дери Малкъар округну  председатели. Облисполкомну эмда обкомну бюросуну членлери. 1927 жылдан а облисполкомну председателини экинчиси, облисполкомну президиумуну члени».

Бу къагъыт къысха жашауну къысха хапарыды. Алай къаллай бир къадар сыйыннганды бери. Къаллай бир тарыхы барды мында халкъыбызны. Гемуланы Ако не тукъум адам эди. Аны таныгъанла, билгенле бюгюн хазна жокъдула, алай бизде аны айтхан сёзлери бардыла, архивледе сакъланнгандыла ала.

Сёздю нени да башы, ёмюрлени чарсын чачхан, жарыгъын ийген да олду. 1921 жылда Советлени 2-чи съездинде Ако былай айтхан эди: «Адамланы ёз жерлеринде ишлеген мекямланы, бауланы, къошланы, мени акъылыма кёре, барын да алгъыннгы иелерине къояргъа керекди. Биз аланы башхалагъа берсек, ала да бек иги хайырланырыкъдыла, алай ол журтладан жаз башына бир жукъ да  къаллыкъ тюйюлдю. Мен аны уста билеме. Нек дегенде жангы ие ангылайды ол жер, ол журт да келир жыл жангыдан анга жетмезлигин. Аны себепли биз эски иелени жерлерини иги кесегин сыйырсакъ да, ишленнген мекямла, журтла, баула келир заманнга  чачылмай сакъланырыкъдыла».

Бу тукъум оюм Акону  теренлигин бек кесгин чертгенди. Бюгюннге да жарагъан, бусагъатдагъы заманнга да  ишлеяллыкъ акъыл тюйюлмюдю бу? Ийнанмагъан шёндюгю колхоз, совхоз фермалагъа, къошлагъа барсын да къарасын.

Жалгъан дау

Архив къагъытладан:  1916 жылда 23-чю августда Терк областьны  атаманы генерал-лейтенант Лейшер кавказ аскер округну  штабыны таматасына былай жаза эди: «Гемуланы Ако областьдан тышында 1101-чи номерли буйругъум бла 1916 жылда 24-чю мартда кёчюрюлгенди. Ол адам мени буйругъума бой салмазгъа кюрешгенди».  Ако казна жерледен жарлылагъа юлюш чыгъарылмагъаны ючюн къажау сюеле эди патчах властьха. Советле келгенлей, ол арсарсыз аланы жанын алады, власть ючюн къан-къазауат этеди. Деникинчиле, Бызынгы аууз бла  аууп, Чегемге келгенлеринде, атасы Жуммакъуну чыбыкъла бла тюйюп ёлтюредиле, эки къатлы юйюн да кюйдюредиле. 1919 жылда болгъан ишледиле была.

 Андан ары  Гемуланы Акону жашау жолун ангылай да, биле да келебиз.  Чегем ауузунда  партия ячейканы жыйылыуунда 1929 жылда сентябрьни 16-сында жарашдырылгъан къагъытладан биринде жазылгъаныча,  хар бир ячейканы членлерини барысына да областьда эмда округда ишлеген адамланы ишлеринден терслеу материалла хазырлап берирге борч салыннганды.

Андан ары башындагъы партия къуллукъчулагъа быллай къагъытла  барадыла: «Гемуланы Акону, биринчиден, революциягъа дери Думалада энчи жайлыкълары,  жерлери болгъанды. Экинчиден, ол къара ёзденди. Ючюнчюден, алгъын заманлада бийле бла бирча Нальчикде окъуу, билим алгъанды, анда анга бийлени сабийлеринеча намыс–сый этгендиле. Тёртюнчюден, 1917, 1918, 1919 жыллада «къызыллагъа» къатышмагъанды ол».

Бу тукъум затла кёп санала кетип, ахырында дагъыда былай айтылады: «Гемуланы Ако, Огъары Чегемге келип: «Коммунист партия тюкге да тиймейди, мен партиядан чыгъып да къаллыкъ эдим, алай тутарла  деп къоркъама»,- дегенди. Гему улу Къатхан улу бла уллу байламлыкъ жюрютгенди. Эней улу бла да шуёх эди. Шуёхлукъну  тышында да, аны жууугъу бола эди. Битеу Малкъар округ да бек уста биледи аны жарлыла эм жалчыла бла бир деп бир байламлыгъы болмагъанын.

Ако шуёхлукъ жюрютгенле байла эм алгъыннгы бийледиле. Алгъын заманлада аны намысы бийле бла тенг жюрюгенди. Бюгюн  батракланы бла жарлы эллилени, ала бла бирге уа  партияны да сейирге къалдырады Гему улуну тыш адам, къажау адам болуп тургъанлай партиягъа къалай бла член болгъанды. Уллу тилегибиз барды бизни: Гемуланы Акогъа кереклисича тийишли  багъа бичигиз. Нек дегенде башында айтылып кетген затла барысы да болгъан ишледиле». 

Андан ары адамланы къол ызлары бара эдиле. Кесибизни къаршы адамларыбызны. Гемуланы Акону  ёлтюрюрге дери энтта да тамам эки жыл бар эди. Бир зат айтыргъа тилим айланмайды, жаланда бу тизгинле келедиле эсиме:

Тюзню да жокъду хайыры!

Болгъан эсе бизни сюйген,

Дертни кёрюнмей къыйыры,

Болгъан эди бизни сюрген.

Тюйюл кимни да сындыргъан

Жууукъладан ёзгелери.

Отунланы да жандыргъан –

Кеслерини юзгелери.

1925 жылны март айында ВЦИК-ни экинчи съездинде Бетал Калмыковну былай айтханы бюгюн да сакъланады: «Кеси кёзлери бла кёргенле бюгюн да саудула. Пятигорскде мен, полковник Турчеевни, старшина Михайловну эмда полицияны начальнигини погонларын жыртып, Абуков бла Атажукин бийлени уа жухларын тешгенимде, мени, тутуп, артда сюд этген эдиле. Ол 1912 жыл эди.

Не зат ючюн болгъан эди алай? Билемисиз? Барыгъыз да, къабарты бла малкъар халкъланы архивлерине  къарагъыз. Ол демлешле Зольский бла Нагорный жайлыкъла ючюн болгъан эдиле. Анда мени атым бла Гему улуну аты айтылады биринчи.

Ако бизни бла бирге болгъанды, бизни бла бирге ишлегенди. Барыгъыз да Владикавказда, Тифлисде архивлеге къарагъыз, алада ангылашынырча жазылады. Ким ишлегенди? Кимни къыйыны уллуду революциягъа? Хау, революциягъа Акону юлюшю уллу болмаса, 1919 жылда деникинчиле аны юйюн да  кюйдюрюп, мюлклерин да сыйырмаз эдиле». Аны къой,  къарындашы Къапланны, Нальчикге алып кетип, илишаннга салып ёлтюрген эдиле.

Адам улу жаратылгъанлы власть ючюн уруш да, тюйюш да бола келеди. Анга сейир этерча тюйюлдю. Хар къайсы заманны да кесини  чыгъышы, кесини бир башха ууахтыгъа ушамагъан жолу да барды. Хорлагъанлагъа сюд этилмейди дегенлери тюз болур, алай иерни къалай ачытханын а жаланда ат кеси биледи.

Сынтыл болмагъан жара

Озгъан ёмюрню отузунчу жыллары къыралыбызны бюгюн да  сау болмагъан, ачыкълай къалгъан жараларындан бириди. Ол жараны  бизни жюреклерибизде ачыгъаны не хазна тохтар. Алай, кёллери сынып, тазалыкълары ючюн ажымлы жоюлгъанлагъа болушмайды бизни жарсыгъаныбыз, ачыуубуз, ачыгъаныбыз да. Биз эталлыкъ – аланы эсибизде тутуп, кёлюбюзде жашатхан.

Кёп терс ишле боладыла, аланы жангыдан къайтарып этмезге акъылыбыз жетишсе, бюгюн ол да жигитликди. Заманны къыйыны, тынчы болмайды, заман жаланда заманды, ол жаланда адамны адамгъа кёз къарамы бла байламлыды. Бир бирни аягъын марагъан, бир бирни сюрген къачан да, къайсы халкъда да эм осал халладан бириди. Бюгюнлюкде бизде башхады къырал. Демократияны жолунда барыргъа итиннген къырал. Ма ол осал, адамлыкъ бла келишмеген халланы тамырлары бла къурутургъа аны бла байламлы барды онг. Ма ол жылытады бизни умутубузну.

Гемуланы Ако 11-чи область партия конференцияда былай айтхан эди: «Жыйын болуп, бир адам бла кюрешген тёреге айланып барады. Бу зат башындан келеди. Бюгюн манга къажау къауум къурадыла, тамбла уа бир башхагъа  бурулур ол къауум. Бу затха, сансыз этмей, эс бурулса боллукъду».

Ако айтханча болгъанына кишини да бир ишеги болмасын. Билгич сёзледиле ала. Бир бирге билеклик эте, бир бирге тынгылай, бир бирни ангылай да баралсакъ, жокъду заманны къыйыны. Аллай кюннге жетер къарыу Аллах берсин барыбызгъа да. Сёзюмю ма бу тизгинле бла бошаргъа сюеме:

Къыйын эсе кёлюбюзде,

Жаулайды ким да къадарын.

Бирлик керек кюнюбюзде

Тенглик излейбиз, къадалып…

Бир бош затдан кёлюнг сына,

Къолай кюйюл жюрюшюбюз.

Амалсызлыкъ жашау суна,

Такъыр болду жюрегибиз.

Сагъыш этген кезиуюбюз

Саналмайын жашагъанча.

Бизни ахыр келиуюбюз –

Керексизле жаншагъаннга.

Керти затха ышаннганлай,

Къайтып, киребиз кеплеге.

Эркинликге ычхыннганлай,

Борчлу тюйюлбюз кёплеге.

Намыс да, сый да - биркюнлюк

Боллукъ заман келлик эсе,

Неге керекди эркинлик?!

Жюрек, башха затны кюсе!

Кеси эркин ёсген терек

Кёгет бермез – чыбыкъ ийип,

Жангыз аны билдим терен,

Эски бёркню алчи кийип…