«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)
 
Бу тюрлю сёз тутушла нарт сёзлеча, айтыулача, алай киргендиле тилибизге. Аланы хар бири да жашау къурауну, итиниулерини, умутларыны, игиликни бла аманлыкъны юслеринден толу суратлау магъана жюрютедиле.

СЁЗ АЙТЫРГЪА Биреу къыз тилерге, лакъырда этерге.

СЁЗ АЙТЫРГЪА КЪАРЫУ ЖОКЪДУ Биреу терк окъуна ачыуланып къалады деген магъанада.

СЁЗ АЛЫРГЪА 1. Биреуню ыразылыгъын алыргъа (эрге барыргъа). 2. Биреуден сёлеширге эркинлик алыргъа (дерсде).

СЁЗ АНГЫЛАГЪАН [адам] Акъыллы, эсли, окъуулу адам.

СЁЗ (бирлени) АРАЛАРЫНДА КЪАЛЫРГЪА Эшитгенин кишиге айтмазгъа, ичинде чиритирге.

СЁЗ АЯГЪЫ БЛА ЖЮРЮЙДЮ (Нарт сёз.) Хапар терк жайылады деген магъанада.

СЁЗ БАРМЫДЫ? Бир зат, сёз даулашсызды деген магъанада.

СЁЗ БЕРИРГЕ 1. Ант этерге. 2. Къыз жашха барыргъа ыразылыгъын билдирирге. 3.Биреу ишни боюнуна алыргъа, этерге ышандырыргъа. 4.Оноу этерге, бир оюмгъа келирге.

СЁЗ БЕРМЕЗГЕ Ауузуна чабаргъа, сёлеширге къоймазгъа.

СЁЗ БОЛУРГЪА Кёлкъалды этерге, урушургъа, тюйюшюрге.

СЁЗ ЖЕТДИРИРГЕ 1. Биреу айтырыгъын къалай бла болса да билдирирге. 2. Биреуге лакъырда этип сёлеширге. 3.Бирсиледен алгъа айтыргъа.

СЁЗ ЖЕТЕРГЕ (таяныргъа) 1.Биреуге тырман этилирге. 2.Сёзюн айтыргъа кезиу жетерге.

СЁЗ ЖОКЪДУ 1. Ишексизди, ийнанырчады. 2. Сёзсюз, ишни боллугъу алайды деген магъанада. 3. Бир шарайыбы жокъду, игиди деген магъанада.

СЁЗ ЖУТМАЗГЪА Бет этмей, уялмай, буюкъмай, жууап этерге, къайтарыргъа.

СЁЗ ИЗЛЕП, ХУРЖУНУНА УЗАЛМАГЪАН (узалмаучу, кирмеучю) [адам] Лакъырдачы, сёзге уста, жютю сёзлю адам.

СЁЗ ИЗЛЕП, ХУРЖУНУНА УЗАЛМАЗГЪА Сёзге устады, тасха берлик тюйюлдю деген магъанада.

СЁЗ КЕЛТИРИРГЕ  (келирге, тиерге) Кесини иши, сёзю бла тырман этдирирге.

СЁЗ КЁТЮРЮРГЕ Тырман эшитирге, тёзерге.

СЁЗ КЪАЙТАРМАЗГЪА Жууап этмезге.

СЁЗ КЪАПЧЫКЪ [адам] 1. Чамчы, сёзге уста адам. 2. Кёп сёлешиучю, жаншакъ адам.

СЁЗ КЪАТЛАМАЗГЪА Жууап къайтармазгъа.

СЁЗ КЪОЗГЪАРГЪА Сёз башларгъа (даулашха).

СЁЗ КЪОШАРГЪА Биреуню оноууна кесини оюмун айтыргъа.

СЁЗ НЁГЕР Адамны жашау не да жолоучу нёгери.

СЁЗ ОРАМЫНА (орунуна) АЙТЫРГЪА Кёлю бла айтмазгъа, бош айтыргъа.

СЁЗ СЁЗНЮ АЙТДЫРЫР (модаль фраза) Бир иш, сёз бир зат бла байламлы болур деген магъанада.

СЁЗ СЮРГЕН (сюрюучю) [адам] Тилчи, кёп жаншаучу адам.

СЁЗ ТАПМАЗГЪА (табалмазгъа) Адамны, затны бир керекли жери, шарайыбы жокъду деген магъанада.

СЁЗ ТАУУСУРГЪА Болжал этерге (эрге барыргъа, къатын алыргъа).

СЁЗ ТЕРЕННГЕ (уллугъа) КЕТЕРГЕ Даулаш, уруш уллайыргъа, ёсерге.

СЁЗ ТИЛЕРГЕ Сёлеширге эркинлик тилерге.

СЁЗ ТОХТАТЫРГЪА Келечиле барып, къызны тилеп, тойгъа болжал салыргъа.

СЁЗ ТУУАРГЪА Бир затны юсюнден сёз къозгъалыргъа, бир оюмгъа келишалмазгъа.

СЁЗ УРУМ (къарач.) Сёзню кёчген магъанасы.

СЁЗ ЧЫГЪАРГЪА Биреуню юсюнден аман сёз жайылыргъа.

СЁЗ ЭТЕРГЕ Бедиш этерге.

СЁЗ ЮЧЮН (кит.) Юлгю орунуна айтыргъа боллукъду деген магъанада.

СЁЗГЕ БОЛУП къара: СЁЗГЕ ТЫЯРГЪА

СЁЗГЕ КЪОШАРГЪА (къошулургъа) Биреуню оноугъа къошаргъа, (оноугъа къатышдырыргъа).

СЁЗГЕ ТЫЯРГЪА (тутаргъа) Биреуню заманын сёз бла оздурургъа.

СЁЗНЮ АЛЛЫ КЪАТЫ БОЛСА, АРТЫ ТАТЛЫ БОЛУР (Нарт сёз.) Келишим тынгылы тохташдырылып этилсе, артда даулаш болмаз деген магъанада.

СЁЗНЮ АЧЫКЪ ЭТЕРГЕ (ачыкъларгъа) Ишни тюзюн айтыргъа, ачыкъларгъа.

СЁЗНЮ БУРУП АЙТЫРГЪА 1. Сёзню тюрлендирип, кесине табыча айтыргъа. 2. Башха затны юсюнден сёлешип башларгъа, айтыла тургъанны жаратмай.

СЁЗНЮ СЕМИРТИРГЕ Сёзню къошуп, кёбейтип, жасап айтыргъа (ахшы не да аман жанына).

СЁЗНЮ ТАТЫУСУЗГЪА (серге – къарач.) ИЕРГЕ Ыспассыз сёлеширге, экеуню халлары аманнга кетерге.

СЁЗЮ АУУЗУНДА КЪАЛЫРГЪА Сёлеше тургъанлай, сёзюнг жарты къалыргъа.

СЕЗЮ АУУЗУНДА КЪАЛЫРЧА ЭТЕРГЕ Биреуню ауузун къысдырыргъа, сёз айтмазча этерге.

СЁЗЮ АЧЫКЪ БОЛУРГЪА Жюрегинде болгъанны айтыргъа, ачыкъларгъа.

СЁЗЮ ЁТЕРГЕ Биреуню айтханы эсге алыныргъа, этилирге.

СЁЗЮ ЖЕР ЖАРЫРГЪА (хыны) Биреу терс, ачы сёлеширге.

СЁЗЮ ЖЕРГЕ ТЮШМЕЗГЕ Айтханы мычымай толургъа.

СЁЗЮ ЖОКЪДУ Биреу ётюрюкчюдю, жалкъауду деген магъанада.

СЁЗЮ ИЧИНДЕ ЧИРИРГЕ (сёзю кеси бла бирге чирирге) Биреуню сёзюн кишиге айтмазгъа, жаймазгъа.

СЁЗЮ – СЁЗ, ИШИ – ИШ (айтханы – айтхан) [адам] Керти сёзлю адам, халкъ.

СЁЗЮ СОЗУЛГЪАН (сары) АЛТЫНЛАЙ (болургъа) Керти сёзлю, акъыллы (болургъа).

СЁЗЮ ТАМАГЪЫНА ТЫГЪЫЛЫРГЪА Апчыргъа, сёз айталмазгъа.

СЁЗЮ ТАМАГЪЫНДА КЪАЛСЫН (къаргъыш) Ёлюп кетсин деген магъанада.

СЁЗЮ (бла) ТАШ ЖАРЫРГЪА (ташны эки жарыргъа) Осбар сёлеширге, адамны ачыууна тиерге.

СЁЗЮ ТИЛ КЪЫЙЫРЫНДА КЪАЛЫРГЪА къара: СЁЗЮ ТАМАГЪЫНА ТЫГЪЫЛЫРГЪА.

СЁЗЮ ЧАПЫРАКЪДАН ЁТМЕЗГЕ (ётдюрмезге) къара: ЖАРЛЫНЫ СЁЗЮ ЧАПЫРАКЪДАН ЁТМЕЗГЕ.

СЁЗЮБЮЗ СЁЗ БОЛСУН Бир сёзде турургъа оноулашыргъа.

СЁЗЮМ АЛЛАХХА УЛЛУ (ауур) БАРМАСЫН (дин) Аллах кечсин деген магъанада.

СЁЗЮМ ЧАНК БОЛДУ Сёзюм юзюлдю.

СЁЗЮН АРТХА АЛЫРГЪА Биреу айтханына сокъураныргъа, кечгинлик тилерге.

СЁЗЮН (айтырын) АРТХА САЛМАГЪАН [адам] Айтырыгъын ачыкъ айтхан, бетсинип, къоркъуп къоймагъан адам.

СЁЗЮН АУУЗУНА АШАМАЗГЪА Ётюрюк айтмазгъа, сёзюне кертичи болургъа.

СЁЗЮН АУУЗУНА БУШТУКЪ ЭТЕРГЕ Сёлеширге онг бермезге.

СЁЗЮН АУУЗУНДАН АЛЫРГЪА Адамны сёзюн бёлюрге.

СЁЗЮН АШАРГЪА Айтхан сёзюне кертичи болмазгъа.

СЁЗЮН (жумушун) ЖЕРГЕ САЛМАЗГЪА (жетдирмезге, тюшюрмезге д.а.к.) Айтханын, жумушун мычымай, терк этерге.

СЁЗЮН ЖУТАРГЪА Жууап этмезге, тёзюп къояргъа.

СЁЗЮН ИЧИНДЕ ЁЛТЮРЮРГЕ Жашырын сёзню кишиге жаймазгъа, биреуге да билдирмезге.

СЁЗЮН КЪАГЪЫП АЛДЫ [сабий] Адамны сёзюн тюз эшитгенлей ангыларгъа, билирге.

СЁЗЮН КЪУЛАКЪГЪА (къулагъына) АЛМАЗГЪА Биреу айтханнга эс бурмазгъа, эшитирге да сюймезге.

СЁЗЮН ТУТХАН [адам] Айтхан сёзюне кертичи адам.

СЁЗЮН ЭКИ ЭТМЕЗГЕ къара: СЁЗЮН ЖЕРГЕ САЛМАЗГЪА.

СЁЗЮН ЭСКИ ЭТМЕЗГЕ Сёзюн ыспассыз этмезге.

СЁЗЮН ЭТЕРГЕ Биреуленни юсюнден эшитген сёкген сёзню халкъгъа жаяргъа.

СЁЗЮНДЕ ТУРУРГЪА Сёзюне кертичи болургъа.

СЁЗЮНЕ КЪАРАРГЪА Биреуню айтханын этерге.

СЁЗЮНЕ ТАБЫЛГЪАН (табылыучу) [адам] Айтханы бла этгени бирге келишген, керти адам.

СЁЗЮНЕ ТАБЫЛЫРГЪА Сёзюне кертичи болургъа, айтханын этерге.

СЁЗЮНГЮ ИГИЛИК БЛА БЁЛЕЙИМ (модаль фраза) Сёзюн бёлюп сёлешгени ючюн, кечгинлик тилеген фраза.

СЁЛЕШГЕН КЮМЮШДЮ, ТЫНГЫЛАГЪАН – АЛТЫН (орусч.) Керексиз сёлешмезге чакъырыу.

СИБИРТГИ АТХА МИНДИРИРГЕ къара: АГЪАЧ АТХА МИНДИРИРГЕ.

СИЙДИГИ БЛА ТИРМЕН АЙЛАНДЫРЫРГЪА Гынттылы болургъа, кесин бийикге кётюрюрге.

СИПИ ТАЯКЪ (эски) Дерсде эфенди сабийлени къолларына тюйюучю таякъ.

СИР БОЛУРГЪА Тюз ёрге сюелирге.

СИР КЪАТАРГЪА 1. Къымылдамай сюелирге. 2. Апчыргъа, абызыраргъа, къымылдаялмазгъа.

 (къулакъларын) СИР ЭТЕРГЕ Жаныуар къулакъларын тюз ёрге сюерге.

СИРКЕСИ СЫТЫЛМАЗГЪА Биреуню адамы къорамазгъа, затына хата болмазгъа.

СОГЪАНЧАКЪ БУРУЛУРГЪА (къарач.) Шырт деп, чорт бурулургъа.

СОЗУЛГЪАН АЛТЫН [адам] Аламат, ахшы адам деген магъанада.

СОКЪУР ЖАУУН (жангур – къарач.) Кюн тийип тургъанлай жаугъан сабыр жауун.

СОКЪУР КАПЕК Бир капек да угъай дегенде тюбейди.

СОКЪУР САТЫУ (этерге) Аллыкъ затын, малын кёрмей, билмей, алыу.

СОКЪУР, САУ ДА (сокъур да, сау да) КЁРЮРГЕ (таныргъа, билирге д.а.к.) Керти, шарт, ким да кёрген, таныгъан, билген [иш, зат.]

СОКЪУР СЮЙГЕН – САУ КЁЗ (кёз жарыкъ) (Нарт сёз.) Мен (ол) сюйген, кюсеген да олду деген магъанада.

СОКЪУР ТЫРНАГЪЫ ДА СЫТЫЛМАЗГЪА къара: СИРКЕСИ СЫТЫЛМАЗГЪА.

СОКЪУР ТЫРНАГЪЫН ДА БЕРМЕЗГЕ (алышмазгъа) Экеуленден бирин учузлап, сюренги этип сёлешгенде айтылады.

СОКЪУР ТЫРНАКЪ Жангыдан ёсген тырнакъ (кетген тырнакъны орунуна).

СОКЪУР ЧЕГИ (ичеги – къарач.) (медиц.) Адамны чархында къыйыры бегитилген чеги (орусча аппендикс).

СОКЪУР ЧИБИН КЪАПХАН ЧАКЪЛЫ БИР ДА (болмазгъа) Не азчыкъ да (ачымазгъа, сан этмезге) деген магъанада.

СОКЪУР ЫРЫСХЫ Билмей, сунмай тургъанлай тюшген ырысхы.

СОКЪУРГЪА СОХТА ТУТДУРГЪАНЧА (тутдургъанлай, тутдургъан кибик) (масхара) Къыйынлы адамны сюренги этгенлей, басынчакълагъанлай, алдагъанлай.

СОКЪУРУ, АКЪСАГЪЫ БОЛМАГЪАН [адам] Керекли жери болмагъан, саулукълу адам.

СОЛ КЁЗ БЛА КЪАРАРГЪА Биреуню онгсунмазгъа, сюймезге.

СОЛ КЁЗЮНГЮ ОНГ КЁЗЮНГЕ КЪАЛАУУР ЭТ (Нарт айтыу.)  Кесинги жашауунга сакъ бол, кишиге ышанма деген магъанада.

СОЛУУ АЛДЫРМАЗГЪА Бир ишни тохтамай, солумай этдирирге.

СОЛУУ АЛЫРГЪА 1. Ачыгъаны игирек болургъа. 2. Бир кесек солургъа, къарыу алыргъа.

СОЛУУ БЕРМЕЗГЕ Ишни тохтамай, къысха этерге; (жунчутургъа, онг бермезге).

СОЛУУ ТАБАРГЪА 1. Ауругъаны селейирге, тынчлыкъ табаргъа. 2. Иш тынчыракъ болургъа, солургъа онг табылыргъа.

СОЛУУУН АЛМАЙ (тынгыларгъа) Битеу акъылын берип, сейирсинип тынгыларгъа.

СОМ АЛЫРГЪА (масхара) Сабий жыгъылгъанда, аны къогъузтур ючюн, айтылады.

СОМ ТЮШЮРМЕЙ, ШАЙ О3ДУРМАГЪАН [адам] Аман акъыллы, къуру кесине тап тюшюрюучю адам.

СОРГЪАН-ОРГЪАН БОЛМАЗГЪА (этмезге) Соруу-оруу жокъ, соргъан-оргъан жокъ) Ишни кишиге сормазгъа, кеси аллына этерге.

СОРГЪАННЫ АЙЫБЫ ЖОКЪДУ (соргъанны айыбы жокъ) (модаль фраза) Сёлешгенде кечгинлик тилеген фраза.

СОРМА ДА КЪОЙ Алайсыз да баямды деген магъанада.

СОРМАЙ, ЖАННЕТГЕ БАРЫРГЪА [адам] (дин, эски) Биреуге сууаплыкъ этгенде айтылады.

СОРУУ-СУУАЛ ЭТЕРГЕ (дин) Кючлю соруу этерге (ахыратда ёлгеннге соруу этгенча).

СОСТАР ТАШ Жумушакъ, сыйдам ашалгъан таш.

СОХАН КИБИК (соханча, соханлай) СОЯРГЪА Ачы къаргъыш этерге.

СОХАНДАН, САРЫМСАХДАН (сармысакъдан – къарач.) ТАЗА [адам] Айыпсыз, кирсиз, бузукъсуз адам.

СОХУРАНЫ КЪОЗГЪАЛЫРГЪА (тутаргъа) Адамны аш оруну аурургъа, аш жарашмазгъа.

СОЮП КЪАПЛАГЪАНЧА (союп къаплагъан кибик (ушаргъа) Биреу кимге болса да бек, чексиз ушаргъа.

СТОЛ КЪЫЙЫРЫ Гитче къуллукъ деген магъанада.

СУНМАЙ ТУРГЪАНЛАЙ Билмей, сакъламай тургъанлай (иш болуп къалыргъа).

СУРАТ КИБИК [адам] Бек ариу, чырайлы, ариу сыфатлы адам.

СУУ АГЪАРТХАН Асламысы суу болгъан, жукъа айран.

СУУ АГЪАРТЫРГЪА Айраннга суу къошаргъа, жукъа этерге.

СУУ АЗЫГЪЫ БОЛГЪАН (боллукъ) [адам] Суугъа кетип ёлген (ёллюк) адам.

СУУ АЛЫШМАКЪ (оюн) Жазгъыда бир бирге суу къуюп ойнау.

СУУ АНАСЫ (эски, мифледен) Сууну тейриси. Мажюсюлюк заманда хар нени да – отну, жерни, кёкню… тейриси – аллахы болгъанды.

СУУ АУУЗ (боюну, жагъа) Тау тары бла баргъан суу ыз.

СУУ БАШЫН КЕСГЕН (сакълагъан, тыйгъан д.а.к.) ЭМЕГЕНЧА (сарыуекча, эмегенлей, эмеген кибик) Кишиге оноуну, хайырны ычхындырмагъан, эркинлик бермеген адам.

СУУ БАШЫНДА КЁМЮКЧА (жашаргъа) Зауукъ, насыплы жашаргъа.

СУУ БЛА ЖУУДУРУРГЪА Биреуню юйюн аякъ тюп этерге, ырысхысын къоймазгъа, сибиртдирирге (сибирирге), затны жугъу къалмазгъа.