ПАТЧАХЛА СОЛУУ ЗАМАНЛАРЫН ОКЪУНА БОШ ЁТДЮРМЕГЕНДИЛЕ

«Заманыбыз жокъду!» – деп, кёп затны болжалгъа салабыз. Ким биледи, алай да бола болур бирде. Болсада асламысында биз аны тап къората биле болмабыз деп келеди кёлюме. Алай тюйюл эсе, къырал таматала окъуна тапхандыла да сюйген жубаныуларына заман. Биз а нек тапмайбыз? Ма бу коронавирус жайылгъанлы карантинде тургъан адамла ары дери жетишалмай тургъан кёп тюрлю  зат этедиле. Китап окъуйдула, сурат этедиле, эшедиле, тигедиле, тыш къыраллы тиллеге юйренедиле…

Аллай бош не солуу заманларын ол алда сагъынылгъан патчахла къалай ётдюргенлерин эски жазыула айтадыла. Бусагъатдагъыла да табадыла анга заман.

Иван Васильевич IV – Иван Грозный, 1548–1584 жыллада патчахлыкъ этгенди. Ол бош заманын уучулукъда ётдюргени белгилиди. Алай а ол дагъыда шахмат ойнаргъа сюйгенди. Ол  затны дин ахлулары шайтан алдаугъа санагъанларын, ол аны гюняхлы этгенин, къыралда ол оюннга эркинлик бермезге керек болгъанын эсгертип тургъанда да, къоялмагъанды бу тартыныуун патчах. Ауушхан да шахмат ойнай тургъанлай этгенди.

Аны бла бирге аны астрологиягъа сейири да уллу эди. Ол жулдузла айтханнга ышаннганды эмда къаласында энчи жулдузлагъа къарап, боллукъну айтыучу адам тутханды.

1645–1676 жыллада Россейде патчахлыкъ Алексей Михайлович Романовну бек сюйген заты уучулукъ болгъанды. Анга деп, къыралны казнасындан ол заманнга кёре бек уллу ахча – 75 минг сом бёлюннгенди жылгъа. Ол уугъа деп энчи къыртчыгъала ёсдюртгенди. «Орус уучу къыртчыгъала»,  деп, аланы тыш къыраллы къонакълагъа саугъагъа да бергендиле, алай сыйлы эдиле ол юйретилген къанатлыла.  Алагъа эркин табийгъат керекди деп, Яуза сууну онг жагъасында жай къаласын да ишлетгенди бу патчах.

Муну ызындан бийик тахтагъа онбешжыллыкъ Фёдор Алексеевич Романов олтургъанды. Ол жаланда алты жыл тургъанды анды, алай къысха болгъанды жашау жолу. Алай а тарыхда ол къыралыны къайгъысын кёрген, билим алыугъа, маданиятха  энчи эс бёлген оноучулай къалгъанды.  Байланы да, жарлыланы да окъутургъа тыш къыралладан устазла чакъыргъанды. Аны бир иги иши – перепись этип, халкъыны санын чыгъаргъаныды.  Сора ёлтюрюуню орунуна сибирликни да ол кийиргенди законнга.

Бош заманында ол назмула жазгъанды, жырлагъанды, сурат этгенди. Атланы да бек сюйгенди, аланы юслеринден кёп билгенди.

Пётр Алексеевич Романов – Пётр I 1689–1725 жыллада болгъанды къырал тамата. Ол да, аны заманында жашагъан хар бир башха къырал таматача, бир ненча тил билгенди, аны искусствону не тюрлюсюнден да хапары болгъанды. Пётр I кёп жангы иши бла белгилиди: шахарла сюегенди, кемеле ишлеп, тёгерекде дуния бла байламлы этгенди къыралны... Дагъыда ол чурукъла тигерге сюйгенди.

Голландиягъа барып, стоматологга юйреннгенди. Анга жумуш этгенлени окъуна тишлерин алып тургъанды. Кунсткамера деген музейде, ол алып, алтмышдан артыкъ тиш, аллай инструментле да бардыла кёрмючде.

Дагъыда бу патчах агъачдан къагъыт этген усталыкъгъа юйреннгенди, кеси станок къурап, анда агъач аякъла ишлегенди. Аланы саугъагъа берирге да сюйгенди. Ол аякъладан бири Санкт-Петербургну тарых музейинде турады. Сагъат ишлерге да юйреннгенди ол. Сора – конькиле. Аланы уа тюз да бусагъатда жюрюгенлерича этгенди. Алай а, тёзюмю жетмей, жарты къойгъан заты да болгъанды – бир кере терек къабукъдан оруслула жюрютген аякъ кийимни эшип башлап, артда да: «Мындан къыйын усталыкъ  жокъ кёреме», – деп, жарты къоюп къойгъанды. Сейир тюйюлмюдю аллай бир затха хунери болгъан патчах анга юйреналмагъаны?

Екатерина Алексеевна Романова – Екатерина II Россейде 1762–1796 жыллада патчахлыкъ этгенди. Къырал оноудан бош заманында ол тарыхдан, философиядан ишле жазгъанды, тигерге, оюу салыргъа, гуржаба, башха тюрлю зат эшерге да бек сюйгенди. Аны бла бирге багъыр гравюрала, сюекден, агъачдан, къууукъ минчакъдан (янтарь)  да омакъ затла этгенди. Тиширыу кийимлени бичгенде хайырланырча оюула къыйгъанды.

Дагъыда Екатерина II суратла жыйгъанды. Бусагъатда Санкт-Петербургда орналгъан дуния башында бек белгили музейледен бири Эрмитажны да ол ачханды.

Николай Павлович Романов – Николай I отуз жыл этгенди патчахлыкъ – 1825 башлап 1855 жылгъа дери. Ол бош заманында суратла, багъырдан гравюрала этгенди. Ол жубаныуун къырал ишде да хайырланнганды. Сёз ючюн, россей солдатланы тыш сыфатларын, ол санда кийимлерин да, гравюралада этгенди биринчи. Ол заманда патчах тигиу иш бла, къумачланы, тюймелени тюрлюлери бла да шагъырей болгъанды.

Дагъыда ол велосипедде айланыргъа, теннис ойнаргъа, сурат алдырыргъа сюйгенди. Анга теннис ойнаргъа кортла Петергофда, Патчах элде, Ливадияда да этгендиле. Сурат алдырыу жанын айтханда уа, аны юйюрюню бюгюн биз билген суратларын патчах кеси алдыргъанды. Ол «Россейни сурат алдырыучулары» деген справочникге да киргенди.

Николай Александрович Романов – Николай II Россейде 1894–1917 жыллада, Октябрь революцияны аллында патчахлыкъ этгенди. Ол солугъан заманын акварель бла сурат эте ётдюргенди. Ол хунери анга Ювелир китап хазырларгъа болушханды. Анда къыркъ бла бир бет барды. Ары патчах юч жюз бла беш эскиз сыйындыргъанды. Аланы анга саугъагъа берилген багъалы затлагъа къарап этгенди. Ол иш бла патчах жыйырма бла беш жылны ичинде кюрешип тургъанды.

Павел Петрович – Павел I патчахлыкъ этген заман  1796 башланады. Ол беш жыл тургъанды бу къуллукъда. Бош заманын китап окъуп ётдюргенди.  Аны уллу китапханасы болгъанды. Андан айырып патчах француз жарыкъландырыучула Монтескье, Руссо, Д'Аламберни, рум классиклени, испан жазыучу Мигель Сервантес, француз поэт Никола Буало, француз тамсилчи Джан Лафонтен дегенча авторланы да окъугъанды. Тарых эм дин китаплагъа энчи эс бургъанды. Аны китапларыны бир къаууму Хельсинки, бирси къаууму уа Тартус университетледе сакъланадыла. «Энциклопедия билимли» деп айтылгъанды бу патчахха.

Аны юй бийчеси Мария Фёдоровна да кёп окъугъан, билген адамча къалгъанды тарыхда. Ол Павловскда адабият салон ачып, ары жазыучуланы, поэтлени, художниклени, музыкантланы чакъырып тургъанды.  Аны кёп тюрлю усталыкъгъа хунери болгъанды. Ма ол себепден эригирге заманы да жокъ эди: жырларгъа, музыка инструментледе ойнаргъа, сурат, къууукъ ташдан бла пил сюекден скульптурала, ташдан, мияладан ариу затла этерге сюйгенди. Аны бла бирге металл бла да ишлегенди. Аны кесини къаты затланы сюрмелеген станогу да болгъанды.  Сёз ючюн, патчах юйюрню хар бирини да суратларын ол пил сюекден ишлегенди. Тюрлю-тюрлю суратлары, жазыулары бла багъырдан къырал саугъала – майдалла этгенди.

Людовик XVI, 1774–1792 жыллада Францияны патчахы, билимли адам, къырал ишледен, политикадан бош заманында инженер эм механика илмулагъа эс бёлгенди. Энчи алгъанда, киритлени  тюрлю-тюрюлерин этерге ёч болгъанды. Жюреги тартып, темирчилик бла кюрешгенди.

1989–2019 жыллада Японияны императору болуп, андан ары тоханасын жашына къойгъан Акихито бош заманын биологиядан билим ала ётдюреди.  Ол дагъыда ихтиология илму бла кюрешеди. Теннис ойнаргъа сюеди.  

Монакону князы  Альбер II къырал ишден солугъан заманын футбол ойнап, сууда жюзюп, дзюдодан жараула этип ётдюреди. Белгили «Дакар» раллиге къатышады. Олимпиадада уа бобслей команданы къурамында беш кере болгъанды.

Елизавета II – Великобританияны королевасыны, атлагъа бла не итлеге сейири барды. Алтмыш жылны ичинде итлени «корги» деген  тюрлюсюн жаяды.

Данияны королевасы Маргрете II уа художникди. Ол китапланы омакълайды суратлары бла. Сёз ючюн, белгили Андерсенни жомакъларына, Толкиенни «Властелин колец» деген романына да суратланы ол этгенди.

Великобританияны бла Ирландияны онсегизинчи ёмюрде патчахы Георг III уа илму инструментле жыйгъанды. Ала бюгюн музейледе турадыла. Дуния башында бек уллу телескопну да ол ишлетгенди.  Аны туудугъу Георг V уа маркала жыйгъаны бла белгилиди. Юч жюз бла жыйырма сегиз марка альбом къоюп,  «Король филателии» деп ататханды кесине.

Абдулхамид II Осман империягъа 1876–1909 жыллада оноу этгенди. Бош заманында агъач усталыкъ бла кюрешгенди. Юйюнде мебельни асламысын кеси къоллары бла этгенди. Ол детектив романланы да сюйюп окъугъанды. Шерлок Холмс аны бек сюйген жигити болгъаны ючюн,  Артур Конан Дойл Тюркге келгенде, Абдулхамид аны Межедие орден бла саугъалагъанды.

Иорданияны патчахы Абдалла II уа кинолада ойнайды. Сёз ючюн, «Звездный путь: Вояджер» дегенде.

Кинода ойнаргъа сюйген къырал таматала кёпдюле. Американы президенти Дональд Трампны «Один дома–2», «На Дерибасовской хорошая погода, или на Брайтон-Бич опять идут дожди», «Маленькие негодяи», «Путешествие во времени», «Эдди» деген эм башха кинолада кёрюрге боллукъду. Рольларыны саны ондан эртте озгъанды.

Алай а ол жаны бла андан алда баргъанла да бардыла. Сёз ючюн, Рональд Рейган, Американы къыркъынчы президенти, элли тёрт суратлау кинода ойнагъанды. «Кингз Роу» деген фильмде жетишими ючюн ол «Оскар» саугъагъа тийишли болгъанды.

Вацлав Гавел – Чехословакияны  1989–1992,  Чехияны 1993–2003 жыллада президенти уа жазыучу, драматург, кинорежиссёр эмда  актёр болгъанды. Ол «Уход» деген кинону сценарийин жазгъанды, кеси салгъанды эм анда ойнагъанды. Дагъыда бир къауум киногъа алыннганды.

Джозеф Эстрада, 1998–2001жыллада Филиппинлени 13-чю президенти, кинода жыйырма жылындан ойнап башлагъанды. Анда жетишимлери ючюн эл бла бир саугъа да алгъанды. Ол санда «Бек иги эр киши роль ючюн» эм «Бек аламат фильм» деген премияланы да.

Польшаны президенти Лех Качиньскийге а «О тех, кто украл Луну» деген жомакъда баш рольну бергендиле.

Джимми Моралес, Гватемаланы шёндюгю президенти, кесини кинокомпаниясын ачып, комедияла алдырады. Онбеш жылны ичинде суратлау кинолада эсде къалырча сыфатла къурагъанды.

Украинаны бусагъатда президенти Владимир Зеленский да комик, продюсер эм сценаристча белгилиди. КВН-де, башха телепроектледе, ондан артыкъ кинода ойнагъанды.