«НЕ ЗАМАНДА ДА СУУАПЛЫКЪ ЭТЕРГЕ, ЭС ТАПДЫРЫРГЪА СЮЙГЕНМЕ АДАМГЪА»

Жашау жеринде турмайды. Ол тюрлене баргъаны къадар адам да, баш мадарын этерге юйрене, ашырады къууандыргъан, жарсытхан да дуния жолун. ХХ ёмюрде уа ол бош болмагъанды, кёп сынаула кёрюрге тюшгенди. Сыйлы таматаладан бири Элжоркъаланы Чомайны жашы Алим хажи бла хапарым аны юсюнденди.

– Алим, къыйын заманлада жашагъанса, кёп кёргенсе. Кесинги юсюнгден бир хапар айт.

– Малкъарда кенг жайылгъан тукъум тюйюлбюз, Чечендеди асламыбыз. Алай уллу юйюрде ёсгенме. Жети сабий болгъанбыз. Анам – Хочуланы Шушууну къызы Зайнаф. Атам да кёп мал тутхан,  мюлк жюрютген адам эди да, кереклибизни табып ёсерик болур эдик. Алай1931 жылда, малларыны да асламын  да ара мюлкге ётдюрюп тургъанлай, кулакса, къой къыркъгъанда адамла болушхандыла деп, атабызны тутадыла да, ол Архангельскде тёрт жылдан аслам туруп къайтады. Ол заманда аны биргесине Толгъурладан бир быллымчы киши болгъанды. Ол: «Атагъыз барыбызгъа да онг тапдыргъан адам эди, кюрешгенем, къайтма артха, тынчлыкълы боллукъ тюйюлсе деп.  Алай ол: «Мен энди къартма, дайым мени бла кюрешипми турлукъдула?» – деп унамагъан эди мени бла Россейге кетерге», – деген эди тюбешгенибизде.

1937 жылда атамы жангыдан тутадыла,  жангы властьны онгурамайса, анга къажау сёлешесе деп. Олсагъат жоядыла. Анам а, харип, къагъанакъ сабийин да къолуна алып, ыннабыз бла бирге аны излеп айланнганды, Кёнделенден Нальчикге келип. Алдап ашыргъан эдиле, Сибирьге жибергендиле деп. Артда билгенбиз мында жойгъанларын, Нальчик къыйырында каналгъа ёлгенлени, жаралыланы да бирден къуюп. Ол жер тебип тургъанды дейдиле бир кесекни. Алай бла аманны кеминден ёсгенбиз, кулакны сабийлерисиз деп, окъургъа, жашаргъа къоймай.

– Элде Чонай малын санамагъанды, жарлылагъа садакъа этер ючюн да къалмагъанды деп эшитгенме. Черкесланы Доканыкъыла уа, ол берекетли кишиле, ол болушхан эди биринчи бизге мал къураргъа деучю эдиле. Андан ары уа къалай болдугъуз?

– Атабыз тутулгъанлай, бизни къыстап, юйюбюзню школ этдиле. Биз да Атабекни юйюнде кечиндик. Немислиле келгенде, парталаны эшикге чыгъарып, ала тургъандыла анда. Бизге да эркинлик берген эдиле  юйюбюзню бирси жанында кечинирге.
Халкъны кёчюргенде, биз Къыргъызда Кант районда Дмитриевка элге тюшгенбиз. Мен бузоучу болдум, къарындашым Амин да эчкиле кютюп, кечинирге кюрешдик. Кюнлени биринде анабыз: «Атагъызны осуяты барды, бир тюрлю бир билим алыгъыз», – деди да тохтады. Сора кюз артында кетип, Токъмакъда механизация училищеде окъудукъ экибиз да. Мен комбайнчы болдум, Амин да МТС-де ишлеп башлады. Эгечлерим да бирер затха жарап, бир кесек аякъ тиреген эдик.

– Алим, не тюрлю къыйынлыкъ тюшсе да, жашау тохтап къалмайды. Сюргюнде да къууанч къурманлыкъла, той этгендиле. Сен анда юйдегиленнгенледен бирисе. Текуланы Шамилни къызы ариу Разиятны анда келтиргенсе арбазынга.

– Ала бла бирге кёчюп, бир жерге тюшген эдик. Шамил мал аш берген жерни таматасы болуп тургъанды. Иги къуллукъ эди ол заманнга кёре. Артда ала Чапайгъа кёчген эдиле, ахлуларына жууугъуракъгъа. Къумукъланы Исхакъ деп экиге айланнган къарындашым бар эди, ол бла абадан эгечибиз Дауха бу боллукъду келинибиз деп тохтайдыла. Арабыз жюз километр. Элтедиле да мени ары, олтурабыз жашла, къызла анга, манга да жууукъ жетген юйде – Атмырзаланы Хажикъурманлада. Ол кюн сёз алып кетеме. Экинчи да барама (кюледи), халыуаны бек сюеди дейдиле да, сау ыйыкъ ашагъан болур эдиле эллери бла, аллай бир элтгенем… Сау болсунла, битеу тукъумлары хурметими кёредиле мени.

– Бери къайтхандан арысында уа не болдунг?

– Биринчи эшелон бла келсек, юйюбюз бузулуп. Артда ол адам кеси айтханнга кёре, бизни юйде колхоз  председатель тургъанды. Ол Москвагъа окъургъа кетеме дегенде, мен турама мында деп бири, угъай мен деп башхасы, эки къабартылы тюйюшгенде, ойдуруп къойгъанды. Тёгюлдюк да къалдыкъ орамгъа. Хочуланы Хамитни, Атмырзаланы Гонайны юйлеринде да тургъанбыз, журт ишлеп киргинчи.

Колхозда тюрлю-тюрлю жумуш  этгенлигинге, иш хакъ болмазны орунунда эди да, юй ишлеген, сабий ёсдюрген да къыйын эди. Алай аны да унутдургъан бир зат болду ол кюнледе. Майда Опытный станцияны жеринде жер къаза тургъаныбызлай, картофла тургъан уручукъ ачылады. Букъдуруп, тапмаймы къойду ким эсе да. Эки-юч кюн турду алай. Бир ингирде андан ашарча бир алып келебиз къошха нёгерим бла мен.
Экинчи кюн, ким эсе да жетдирип, Кёнделенден милиция келип къалады. Ол а бёркюн келтир десенг, башын алып келген бир мискин. Соруу этеди. Унутмагъан кёре эдим атамы аты кулакга чыкъгъанын, ана къарындашым Абдуллах урушда пленнге тюшюп, Германияда, артда Америкада жашап тургъанын да. Не этерик эди, игилерин чач-тюк этген властьха къайтып келсеми иги эди, сибирлик этигиз деп? Бек жаныма тиедиле. Нёгерим да тёшек болады, ол артыкълыкъны кётюралмай. Ауушхан эди кёп бармай, жаннетли болсун.

Кюнлени биринде Заюковогъа чакъырадыла да ишлерге, барып къалама. Бир болмагъан комбайнны бередиле да, керек затларын алышындыра, аны саулай чачып жангыдан жыяма. Ишлеп барын да оза эдим – ала 120 гектар жыйгъанда, мен а 160 дери жетдиргенме. Несин айтаса, будайдан юлюшюмю да бердиле, башха зат бла да онг тапдырдыла, махтадыла. Къыш а фермада ишлеп тургъанма, сютню къыралгъа ётдюрюп. Машина бла ийнек саугъаннга къагъытым бар эди да, ол да жарады. Ийнанамыса, дагъыда кесибизникиле биринчи жерге чыкъсынла деп, элиме кёзюм къарап, аланы сютлерине суу къошханым да болгъанды, Аллах кечсин.

Алай тургъанымлай, Мусукаланы Шамса бла Жеттеланы Исмайыл келедиле, сют саугъан машинаны ишине юйрет эллилеринги деп. Къайтама. Анда бир кесекден тракторда ишлеп башлайма. Къайын атам юч-тёрт гебен этген эди да, аланы келтиреме кюз артында юйюне. Нек болду алай деп сюеледиле юсюме. Айтама, бир къартха жумуш этмезге не сылтау барды деп. Сора къаст этеме, ахыр чёпню элге жыйгъанымлай, кетеме мындан деп.

– Солуугъа кетгинчи жол ишле бла кюрешген управленияда (ДСУ) урунуп тургъанса.  Ол заманны юсюнден а не айталлыкъса?

– Ол кеси адамларым къайтып мени мудах этген кюнледе, жолчуланы бир къауумлары Хаймашагъа элтген жолда ишлей эдиле да, алагъа жолугъама. Кел дейдиле да, барама. Биринчи ишим – Кичибалыкъ тийресинде Долина Нарзанов дегенде жерни тюзетиу болгъанды. Оруслула, къабартылыла да бар, онеки-онюч трактор, бульдозерле…  

Андан сора да, кёп жоллада, къоллада ишлегенме. Бир насыбыма, ишге къаты болгъаным бла хурмет да тапханма, махтау да алгъанма. Эсимде къалгъан болуп, агъач ичи бла Къара-Суугъа жол этдирген эди колхоз председатель Атабийланы Мажит. Къыйын эди, алай адамлагъа тынчлыкълы эди да, ол жаны бла жарагъаныбыз къууандырып тургъанды. Мен да, атамча, не заманда да сууаплыкъ этерге, эс тапдырыргъа сюйгенме адамгъа.

– Алим, не жаны бла тынчлыкъсыз болсанг  да, юйюрюнгден къууанып жашагъанса. Сабийлеринг сени Ностулары, Байдалары, Уруслары, Забакълары, Мечилары, Сарбашлары деген иги тукъумла бла бла жууукъ этгендиле, туудукъла бла къууандыргъандыла. Билеклеринг кёпдюле.  Аллахха къуллукъ этип тураса. Хаж къылып келгенсе. Аны бла бирге жамауат ишге да къатышаса. Бир къауум жыл мындан алгъа Къазахстаннга, Къыргъызстаннга барып, анда ёлгенлерибизге дууа тутдуруп къайтханса. Сау бол. Бюгюн не айтырыкъ эдинг газет окъуучуларыбызгъа?

– Иги жашларыбыз, къызларыбыз кёпдюле. Аллах излегенча, халал къыйыныбызны ашап, ариу жашаргъа юйренейик. Бир бирге иги болайыкъ. Бизге не жаны бла чырмау этген зарлыкъдан кенгде къалайыкъ.