Саулай жашауун илмугъа жоралагъан

Малкъар халкъны кеси заманларында атларын айтдырып, бюгюнлюкде уа унутула баргъанлары кёпдюле. Анда-санда биреу билгенликге, аланы ким болгъанларын, не иш бла кюрешгенлерин, миллетине да къаллай хайыр келтиргенлерин эшитгенле окъуна аздыла. Биз аллай инсанларыбызны эсибизде тутаргъа, ёсюп келген жаш тёлюге ала башлагъан жумушну андан ары бардырырча онгла, мадарла къураргъа керек болгъаныбыз а баямды.

Адамны жашауу аны жыллары бла угъай, этген, тындыргъан иши бла багъалыды, магъаналыды, дейдиле халкъда. Алай эсе, Бёзюланы Танайны жашы Ахия да аллай уланларыбыздан бириди.

Ол 1909 жылда Огъары Малкъарны Къоспарты элинде туугъанды. Юйюрде алты сабий ёсгенди. Ала, жарсыугъа, анадан, атадан да бир ыйыкъны ичинде ёксюз къалгъандыла. Кичилери Ахиягъа уа ол заманда эки жыл да иги толмагъан эди.

Ала юч жаш бла юч къыз болгъандыла. Сабийлеге ата къарындашлары бла уллу аталары къарагъандыла. Ёксюзлюкню сездирмез ючюн къолларындан келгенни аямагъандыла.

Бёзю улуну бюгюнлюкде эсгергенле аны окъууну, билимни сюйген жашчыкъ болгъанын айтадыла. Ол гитчелигинде китапланы къайдан тапханына сейир этгендиле. Алыкъа школгъа жюрюмегенинде, мектепни терезелерини тюбюнде олтуруп, устазны айтханына тынгылап тургъанды.

Кесини школгъа барыр заманы жетгенинде уа, анда иги окъугъанды. Аны тауусуп, Ленинчи окъуу шахарчыкъда билим алгъанды. Ызы бла Пятигорскда педагогланы хазырлагъан курслагъа киргенди. 1932 жылда уа Глашлары элге устаз болуп келгенди. Кёп да бармай, иги ишлегени ючюн Сыйлы грамота бла саугъаланнганды.

Ахия Къабарты-Малкъардагъы педагогика институтда да билим алгъанды (1936 ж.). Бир жылдан а аны заочно бёлюмюне кёчеди. Нек дегенде ол кезиуде ВКПБ-ны Обкому аны кёчюрмечилени ара курсларына жиберген эди. Алай бла ол сагъынылгъан окъуу юйню да бошагъынчы СССР-ни Илмула академиясыны аспирантурасына киреди.

Илмугъа кёл салгъан таулу жаш РАН-ны Тил билим институтуну Москвадагъы бёлюмюню диссертанты болгъанды. Кеси да ол кезиуде тюрк тил бла кюрешгенди. Аны илму башчысы уа акдемик Н.К.Дмитриев болгъанды.

Тауча иги билгенинден сора да, танг кесек тилде эркин сёлешгенди. Кёчюрмечилени сагъынылгъан курсларына ийгенлери да аны себебинден болгъанды.

Бёзю улу Уллу Ата журт урушха тири къатышханды. Андан жиберген къагъытларындан биринде уа ол : «Москваны душмандан сакълагъаныбыз, саулай къыралыбызны эркинлигин сакълагъан кибик эди», - деп жазгъанды. Андан сора да, таулу жаш Сталинградны, Украинаны, Румынияны да азатлаугъа къатышханды. Хорламгъа уа Берлинде тюбегенди.

Ол Къызыл Жулдузну ордени бла эки кере, Къызыл Байракъны ордени бла, Уллу Ата журт урушну биринчи даражалы ордени, майдалла бла да саугъаланнганды. Архивде сакъланнган къагъытлагъа кёре, урушну капитан чында бошагъанды.

Аны себепли таулу жашны аскер къуллукъда ишлерге чакъырадыла. Болсада ол башха жолну сайлайды. Алай кючлю эди аны окъуугъа, билимге, бютюнда тил билимге сюймеклиги.

Кесини муратын толтурур акъыл бла 1946 жылда Москвагъа окъуууна къайтады. Ол жылны сентябринде анга берилген къагъыт аны СССР-ни Илмула академиясыны аспиранты болгъанына шагъатлыкъ этеди. Шёндю ол къарындашындан туугъан Бёзюланы Мухарбийни юйюрюнде сакъланады.

Ахия малкъар халкъ туугъан жеринден зор бла кёчюрюлгенин кётюрмей, кесини адамларына жууугъуракъ болур акъылда окъуугъа Къыргъызстанда киреди. Анда педагогика институтну экстернат амал бла бир жылгъа жетишимли тауусады. Мында да ол дипломун тюрк тилле бла байламлы къоруулайды.

1949 жылны декабрини онбешинчи кюню анга къууанчлы эди. Ол, кесини илму ишин къоруулап, филология илмуланы доктору деген атха тийишли болады. Ызы бла аны СССР-ни Илмула академиясында европалы тиллени кафедрасыны тамата преподаватели этедиле.

Москвада, Ленинградда да тил билим кафедраланы башчысы болуп, кёп жылланы ишлегенди. Аны бла чекленип къалмай, республикабызда илмугъа кёл салгъан жаш адамланы да излегенди. Малкъардан, Къарачайдан да кёплеге къолундан келгенича болушханды. Аны ол ышаныны юсюнден а бюгюнлюкде филология илмуланы докторлары Тетууланы Борисден, Геляланы Ариукадан, Текуланы Муссадан, Мусукланы Борисден, бирсиледен да эшите тургъанма.

Ахия Танаевич кесини заманында къарачай-малкъар тилни алфавитин тохташдырыугъа, биринчи таулу харфлыкъны жарашдырыугъа да къыйын салгъанды. Илму бла кюреше, аслам китап да чыгъаргъанды. Аланы бир ненчасы бюгюнлюкде Миллет библиотеканы фондунда сакъланнганлары да къууандырады.

Инсан жюреги излеген жумуш бла кюрешсе, жетишимге да ол заманда жете болур. Къоспартыдан Москвагъа да таулу жаш аны ючюн келген эди. Биз бюгюнлюкде илму жаны бла не аз да жангычылыкъла болдургъанлагъа ыразыбыз, хурмет да этебиз. Нек дегенде ол жангыз аланы угъай, саулай халкъны да къууанчыды. Миллетибизни аты аллайларыбыз бла айтылады.

Къудурет анга тил билимге фахмуну кеси берген эди. Ол да аны толусунлай хайырланнганды. Адам кеси билген затны бирсилеге къояргъа да тийишлиди. Мени бюгюннгю жигитим да жашауунда бу ышаннга уллу магъана бергенди эмда, белгилегенибизча, болушлугъун аямагъанды.

Бёзю улу 1982 жылны февралында алышханды дуниясын. Саулай жашауун илмугъа берген инсанны малкъарлы угъай, башха миллетни келечиси болгъан да суннгандыла бирде. Алай эсе да, ол не кезиуде да кесини ёз халкъыны жашы болгъанлай къалгъанды.