(Тёппеланы Алим. Интервью 2010 жылда хазырланнганды)
Жашау чархын буруп баргъан заманны артха къайтарып, тарыхыбызны бетин ачхан - ол жазыучуду. Минг-минг жыллагъа алгъа да элтир, артха къайтып, теренледен, адам улуну биринчи кюнлеринден да сёлешир. Аллай онгу барды. Алай заман жазыучуну таргъа тыйгъан, анга саясат борчла салгъан кезиуле да болгъандыла жашауда. Жазыучу анга не бла жууаплагъанды?
Ёмюрледен ёмюрге ётюп келген сёзюбюзню алып къарагъанда, узакъ заманны ёнюн сакълагъан таурухлада, жырлада, жомакълада да тюзлюк хорлайды, игиликге ийнаныу жашайды, жигитликге, кишиликге, акъылгъа ыспас этиледи.
Аладан башха айтыулада да болгъан болурла кетген ёмюрледе, эсде уа адамлыкъ ышанланы махтагъан чыгъармала къалгъандыла. Ол а, жашау не къыйын болса да, бизни адам этген сезимле - тюзлюк, билеклик, къарыусузгъа болушуу, жан аурутуу, сюймеклик... - адет-тёреге ётюп, жамауат къуралгъаныны шагъатыдыла. Жазыучу аны юсюнден айтады.
Малкъар адабиятны къуралыу жолу уа Октябрь революциядан башланнганды. Бусагъатда кёпдюле социализмни ниетлерин байракъ этип, аланы ёлчемге тутуп тургъандыла жазыучуларыбыз деп дау айтханла. Ким биледи, бирле къоркъуп баш ургъан эселе да жангы властьха, жазыучула уа, ол властьны ниетлерини тюзлюклерине ийнанып, андан жазгъандыла учунуу чыгъармаларын.
Не десенг да, къара халкъгъа андан уллу игилик жокъ эди: къара таныргъа онг чыкъгъан таулу, билим таууна ёрлеп, академик да болду, илмуну къыйын, алай кесине тартхан жолларында жангы жетишимле этип къууандырды. Керти жазыучу, заманны адамы эсе да, бир заманда да болмагъанды терсликни, учузлукъну, болумсузлукъну къулу-къарауашы. Аны ниет ырысхысы - халкъны ниет ырысхысыды.
Нени юсюнден жазгъанда да, жазыучу тенглик, къарындашлыкъ, адам инсанлыкъ, тёре-адет, сюймеклик, насып дегенча ангыламлагъа таянады. Малкъар адабият Совет властьны кючю бла ызгъа тюшгенди, орус адабиятны, дуния адабиятны юлгюлеринде ёсюп барады. Болсада тарых жолубузда: «Биз кимбиз?» - деген соруугъа жууап изленнгенлей турады. Анга жууап табаргъа итиннгенледен бири Тёппеланы Алимди.
«Жаным сенсе» деген биринчи назму китабындан башлап «Ташыуул», «Азатлыкъ», «Сыйрат кёпюр», «Астарх» деген эпопеяларына дери автор атламагъан жол, ол ётмеген тюз, ол минмеген тау да не хазна табылыр. Мажюсюлюкден бизни кюнлеге дери заман излемлерин ачыкълайды ол. Узакъ ёмюрлени трагедияларындан башлап бусагъатдагъы къайгъылагъа дери. Аны «Алтын Хардар» романы бизни тагыларыбызны юсюнденди.
Болсада адабиятчылагъа тынч кезиу кетип, къыйын заман келгенди. Энди халкъны жашауун, адамны ич дуниясын, шёндюгю заманны чюйреликлерин терен тинтип, магъанасы болгъан затланы жазаргъа керекди. Биз, не уллу, не ариу китапла жазгъан эсек да, суратлау жаны бла уллу жетишимликле болдургъан эсек да, алыкъа халкъны буруннгулу дуниясын тынгылы ачмагъанбыз, аны бетин, тарых жолун кёргюзтмегенбиз. Миллетге бек уллу магъанасы болгъан китапла энди жазылыргъа тийишлидиле.
- Уллу неда аз санлы халкъланы жазыучулары ишлеринде бирча жетишимлимидиле? Аланыдаражалары бирге ушаймыды?
- Закийликни сезимин, жазгъан затыны суратлау кючюн къайсы жазыучу да бирча ангылайды. Фахму уллудан, гитчеден тюйюлдю. Сез билиу уллу, гитче халкъны жазыучусуна да бир кибикди. Бирча сезедиле чыгъармачылыкъны къууанчын экиси да. Болсада аланы даражалары бирча жюрюмейди. Алай болур амалы да жокъду. Нек десенг, уллу халкъны закий жазыучусуну миллионла бла окъуучусу барды. Андан да магъаналысы уа - суратлау-эстетика сезим не болгъанын иги билген интеллигенциясы барды. Жазыучу закиймиди, угъаймы - ол затны белгилеген, кесини халкъына да айтхан аны интеллигенциясыды. Ол жаны бла алып айтханда, уллу халкъны жазыучусу бла гитче халкъныкъы, тюзюн айтханда, файгъамбар бла факъырагъа ушайдыла.
- Алим, сен бюгюнню, мажюсюлюк заманны юсюнден да бирча сюйюп жазаса. Ол бир бирден узакъ ёмюрлени араларында байламлыкъ сакъланамыды?
- Алайды десем, кёзбау боллукъду. Бусагъатда бурун заманлагъа кетип турама. Не ючюн? Ала жазылмагъандыла. Бюгюн не иги ишибиз бар эсе да, не иги затха жетишген эсек да, халкъ чыгъармачылыгъыбыз, жюрюу-туруу халыбыз, халкъла арасында кесибизни адамлыкъ, миллетлик, тил жаны бла да кесилигибизни сакълагъан къудуретибиз бар эсе, аланы барысыны да тагылары бурундан келедиле. Алагъа уа биз сансызбыз. Жангы властьны кючю бла жангы культурагъа, маданиятха талашханбыз. Былай айтханда, ана киндигибизден ёсюп айырылмай, юзюп айыралгъанбыз. Ол а бизни артха атаргъа да боллукъду.
Илмуну, жарыкъландырыу ишни бек къаты бардыргъанлыкъгъа, ана киндикден юзюлюп, жара ачытыуну сынамагъанлай, тюзюнлей орус эмда дуния адабиятны юлгюлеринден ёсюп кетгенбиз. Ма аны себепли чыкъгъандыла дуния даражасына Къулийланы Къайсын да, Кязим да, Танзиля да. Энди битеу да миллетни оюм этиу майданында ишлегенлени борчлары - ол юзюлген буруннгу заманны бла аны ызындан келгенни бирикдириудю, жалгъау.
- Ол деген а не затды?
- Халкъны тарых жолуна терен оюмлу, эсли къарап, игисине игича, жараусузуна жараусузча багъа бичип, чынтты суратлау чыгъармала жазаргъа керекди. Ич дунияларын тинтирге керекди хар айтылгъан затны - жашау болумну, тиричиликни, юйюр жашауну, дуниялыкъны, жамауат болууну. Ала бары да мындан юч жюз жыл алгъа къалай эдиле? Жашагъандыла да?! Халкъ жашагъанды, къызла-жашла ёсдюргенди, ала юйюрлю болгъандыла, юйле ишлегендиле. Къаллай къаялада, тикледе юйле, къалала ишлегендиле! Жашагъанды да халкъ?! Сора маданияты болмай турмагъанды.
Быллай бай тил ёсдюргенле, тереклеге минип, жаныуарлача, жашамагъандыла, халкъча жашагъандыла, тиричилик этгендиле, кеслерини - адеп-къылыкъ институтларын, тил жюрютюу, юйюр болуу жорукъларын къурагъандыла. Дунияда не зат этерге тийишли эсе да бу жерни юсюнде тиричилик этген халкъ, бизни ата-бабаларыбыз да юч жюз, тёрт жюз, беш жюз жыл мындан алгъа аллай затла бла жашагъандыла.
Ма, сёз ючюн, «Алтын Хардар» миллетни къалай къуралгъаныны юсюнденди. Бек алгъа биз миллет тюйюл эдик. Бир жамауат да бек алгъа миллет болмагъанды. Анда-мында бир тайпа, анда-мында бир эл. Хар эл кесини жашауу бла жашагъанды. Миллет къуралыр ючюн къан тёгерге да, жау болургъа, даулашыргъа, тюйюшюрге, къол чыгъаргъа, бут сынаргъа да тюшгенди. Аллай затла бошуна болмагъандыла. Ма аллай ишлени, жолланы, чюйреликлени, къагъылышыуланы боранында бизни халкъыбыз миллет халкъ болургъа жетишгенди.
Мен кесими къарыусуз кючюм бла «Алтын Хардарда» аны къуралыу жолун ачыкъларгъа кюрешеме. Энди колхоз къурулушну, революцияны, ол угъай эсенг, кёчгюнчюлюкню юсюнден тема окъуна эски болгъанды. Къайсынны «Осуят», Танзиляны «Киши жери» поэмаларындан, бир къауум романладан, лирика назмуладан сора, энди Аллах берсин аладан кючлю чыгъарма, ол тема кеси окъуна эски болгъанды бюгюнлюкде. Бусагъатда хар жазыучу да оюмларгъа тийишли, женглерин къайырып, билимин ёсдюрюп, келе тургъан дунияда быллай халкъ жашагъанын кёргюзтюрча, аллай чыгъармала жазар ючюн, бек бурун заманладан бери тинтип, халкъыбызны тарыхын ачыкъларгъа, кёрюрге, билирге тийишлиди деп, мен алай сунама.
- Алим, кёп окъуйса, ишлейсе, нени да билирге итинесе. Сени ол ышанынга бек сукъланама. Къадарынга ыразымыса? Ол сен сюйген бийиклеге чыкъгъан къыйынмыды адабият жолда?
- Билмейме, кесин жазыучугъа санагъан, санамагъан да, кесин заманыны, миллетини адамына санай эсе, ёз илишанларын - кесини тёлюсюню ишин, къылыгъын, не бла жашагъанын бек уста билирге, ана тилинде жазылгъан затланы окъургъа керекди. Кесими сартымдан айтсам, бир китапны, газетде чыкъгъан назмуну, хапарны, радио бериулени да - бир затны да оздурмайма, къолумдан келип.
Ма аллай юлгю айтайым, сёз ючюн, бизде бир прозачы барды, Магомет деп. Жазыучулукъ усталыкъны шарты бла алып къарагъанда, мен аны прозасын бийикге салмайма, алай кёп болмагъанлай аны тарых очеркин окъугъанма аланланы, ысхылтыланы юслеринден. Гитче китапчыкъ. Мен аны окъуп, аллай бир зауукъ алгъанма, аллай бир ыспас этгенме, аллай бир
ариу, иги сёзле айтырыгъым келгенди ол адамгъа, бир ненча кюнню ичинде къууанчлы, насыплы болуп айланнганма. Энди аны тарых китапларын мен да окъугъанма, сен да окъугъанса, аланланы юслеринден жазылгъан, жазгъан да кёпдю. Алай ол китапчыкъ мени барысындан да бек зауукъ этдиргенди. Не ючюн? Ол даулаш халда, бир кишини да жанына тиймезча, алай а хар адам да сагъыш этерча жазылгъанды. Автор тарыхны иги билгени да ачыкъланып турады.
«Аллах, бизни миллетибизни тарыхын халкъгъа билдирирге былай сюйген адам керексиз затла бла нек кюреше болур? Быллай ишлени этип турса уа!»-деп, акъылыма аллай затла келгендиле. Ол акъыллылыкъмыды, телиликмиди, мен аны билмейме.
Биз, таулу халкъ, сюзюп, тюшюнюп, болушу алайды деп, ийнанып, ишни теренине кеси акъылыбыз бла жетишмегенлей, даулашха атабыз кесибизни. Адам, бир затны оюм этер ючюн, бир затха багъа берир ючюн, аны иги билирге керекди. Сёз ючюн, жетмишге чыгъа келгенде, мен къалай айтырыкъма сени юсюнгден иги да, аман да, мен сени не этгенинги, жазгъанынгы билмесем, ангыламасам? Сюйген-сюймеген - ол башхады. Сюй-сюйме, алай адабиятынгы, тилинги сюе эсенг, ол адабиятда иги, закий затланы ариу тил бла жазгъанны, ол сени адабиятынгы байыкъдыргъанны сюймей эсенг, анга бийик багъа бермей эсенг, сора сени аланы сюеме деп айтыргъа, орусча айтханда, моральный эркинлигинг жокъду. Мен алай сунама.
Биз барыбыз да бирге олтуруп, туз-гыржын ашап айланнган адамла тюйюлбюз. Хар кимни кесини къадары, жазыуу, юйю. Алай болгъанлыкъгъа, адабиятыбыз, тилибиз да бирди. Барыбыз да миллетибиз жашаса сюебиз. Сора игини, аманны да кёре билирге керекбиз. Биреу - фахмулу, биреу фахмусуз тууады, биреу игирек, биреу къарыусузуракъ жазады. Агъач устала окъуна эшикни, терезени, шинтикни бирча ишлемейдиле. Бирини шинтиги, жюз жыл олтурсанг да, ариулугъу да сёнгмей, къатылай, бузулмагъанлай турады, бир устаныкъы уа, эки кюн олтургъанынглай, чыкларындан седиреп, ууалып кетеди. Аллах алай жаратханды. Бирча ишни бирча аламат не бирча аман этген халкъла жокъдула жер юсюнде. Бири игиди, бири аманды, бири закийди. Бири аламат, бирси - закийликни Аллах азыракъ берген - къарыусузуракъ жазады. Ала барысы да халкъгъа аманлыкъ угъай, игилик этейим деп кюрешедиле.
«Библияны не китап болгъанын барыбыз да билебиз. Сиз манга анда кесим сюйген жерледен юлгюле алыргъа къоюгъуз да, мен аны Аллахны жаулары жазгъанына шагъатлыкъ табайым»,-дегенди бир философ. Къалай уллу магъанасы барды аны! Сен адамны жаланда тапсыз, терс жанын кёрюрге излеп, иги жанын а кёрмезден болсанг, тюз тюйюлдю.
Таулу халкъ фахмулуду. Анга киши да даулашмайды, Аллах закийлик берген халкъды. Алай бизни юсюбюзден айтханда, жазыучу да, спортсмен да бир кибикдиле. Жарау этгенин тохтатханлай, спортсмен бир тюрлю жетишимге жетер амалы жокъду. Тюз да аныча, окъугъанын, ёсгенин тохтатхан жазыучу, окъуучуларын сейир этдирир затла жазар деп мен ийнанмайма. Алай сунама. Жазыучуну жукълагъандан тышында оналты сагъат заманы бар эсе, сёз ючюн, сегиз сагъат жукъугъа берсин, бир-эки-юч сагъатын ашха-суугъа, телиликге кетгеннге санайыкъ. Онеки сагъаты къалады да? Ол аны он сагъатны кесин ёсдюрюрге, дуниясында болгъан затланы билирге, ол эки сагъатны уа ёз чыгъармачылыгъына берирге керекди.
Алай болгъанлыкъгъа, тюзюн айтханда, жангы чыкъгъан китапны окъуп, аны жик жигине жетерге сюйген жазыучуларыбыз кёпдюле деп айталлыкъ тюйюлме.
Адамны этген ишине бериледи багъа. Сен алай сораса манга: сен сюйген бийикликге жетерге къыйынмыды, тынчмыды деп. Айхай, къыйынды. Сор кимге да тау башына чыкъгъан тынч тюйюлдю, къарт адамгъа угъай эсенг, жаш адамгъа да. Мында да алайды. Кеси заманынгда, кеси адабиятынгда бийикликге чыкъгъан къыйынды. Адабият дуниясы уллуду. Анда кесини тийишли жумушун этиу а жазыучуну борчуду.
