Ким эди ол, ангылаялмайма?

ХАПАР

– Сталинни юсюнден кино боллукъду, дейди Ачемез. Мен унутсам да, сен унутма.
– Не этесе, къызчыкъ, муну? Ол бизге этген бла… Аты къурусун!
– Не дей болурла энди ол мурдаргъа деп…

Жашаулары келген эки тиширыу олтурадыла къанга шинтикде. Экисини да къолларында урчукъла. Бири – келин, бири – къайын къыз.

Онюч жыл бола эди аладан бирине, Зайнафха, Сталин ёлгенде. Школда сабийлени сюеп, устаз ол бушууну билдиргенде, къызчыкъ, къууанып: «Энди биз Кавказгъа къайтырыкъбыз!» – деп къычыргъаны, устазны абызырагъаны, окъуучусуну айтханын эшитмегенча этип, сёзню башха жанына бурургъа кюрешгени, ол кюн окъуна эки милиционер келип, Зайнафны милициягъа келтирип, соруу этгенлери – ол бары да аман тюшге ушап къалгъанды.

– Жаз башы эди. Азияда мындан эсе терк келеди жылыу. Эки кюнден ашыргъан эдиле мени Сибирьге. Анам а, харип, мени бутуму жаулугъу бла кесини бутуна байлагъан эди да, бизни бир бирден айыралмай, кёп кюрешдиле. «Атасы урушда бу къырал ючюн жан бергенди. Къызын къайры элтиргеди умутугъуз?» – деп, аны къычырыкъ этип жилягъаны бюгюн да къулагъымдан кетмейди. Айыргъан эдиле. Айырмай а бир къарыусуз тиширыуну бла сабийни уллу кишиле. Анам бек къыйналгъанды бизни бла.

– Ол заманда къыйналмагъан ким бар эди? Эки кёзлеринден сора нелери къалгъан эди жарлыланы? Мен ол заманда бир семиз адам кёрмегенме. Бюгюн а ашамасакъ да, семирип къалабыз дейдиле. Айт, айт хапарынгы, къызчыкъ.

– Да сен билмеген не айтырыкъма?

– Дагъыда…

– Поездге олтуртдула да ийдиле политика жаны бла тутхучсузладыла деп тутулгъанла бла бирге. Тиширыу жокъ эди. Бир чеченли къарт бар эди да, манга къарагъанлай, кёзлери толуп, уллу жилямукъла сакъалын жуууп башлай эдиле. Ол жанына олтуртду да, Аллахдан къайтсын анга, жапсарыудан башха, бир эриши сёз эшитмедим. Аякъ жолгъа окъуна кеси элтип, эшикни сакълап, алай келтирип турду. Ол вагонда болгъанла, сёз да айтмай, къалай эсе да анга бойсунуп къалгъан эдиле бирден.

– Аллах ол насыбынгы алмагъаны уа!

– Хау, хар намаз этгенден тилейме анга Аллахдан игилик бу дунияда, ол дунияда да.

– Не хазна сау болсун, харип, анча жылдан бери, жаннетледе жатарыкъ!

– Эки ыйыкъ баргъан эдик поезд бла. Келтирип, бир туман, сууукъ жерде тюшюрдюле. Тёгерекде кёз илинир зат болуп – жаланда шинжили темир чыбыкъладан буруу. Тукъумларыбызны айтып, ары кийире башлагъанда, чеченли къартны къолундан тутуп, къалтырагъанымы тохтаталмай, атладым беш жыл турлукъ тутмагъыма. Айыргъан эдиле бизни, тиширыула, эр кишиле да башха-башха тура эдиле. Арада уа биягъы темир жипле. Къарт, онг болгъанлай, мени кёзлери бла излеп таба эди. Мен да. Сабий болуп, менден сора киши жокъ. Сабий десем да, артда билгенме, жыл саныма къошуп, онтёрт жыл болады деп жазып тура эдиле. Биз болгъан жерде тиширыу надзирательле ишлей эдиле. Аланы таматалары ол кюн окъуна мени кесине чакъырып, хапар сорду. Бир сёз айтсам, жиляп къала эдим, анамдан айырылып юйренмегенден. Сора, насыпха, ол тиширыу, Клавдия Васильевна, манга жан аурутуп, кесине къысып, жапсарды.

Бир уллу отоуда эки къатлы ундурукълада жата эдиле тутмакъла. Мени аланы араларына жибермей, ундурукъ бла бир гитче столчукъ сыйыннган отоучукъ къурап, анда тутуп турду. Тигиу эте эдиле. Анга да юйретдиле. Клавдия Васильевна окъуу китапла келтирип, ишден эки сагъат алгъа жиберип, манга дерс берип турду. Алай бла эки жыл ётген эди. Юйге, Къыргъызстаннга, къагъыт жазама. Андан да келеди жууап.

– Аллах сакъласын амандан ансы, адам неге да юйренеди, – келини Абидат, къучакълап тургъан урчугъун да жанына шинтикге салып, акъ къол жаулукъчугъун чыгъарып, кёзлерин сыйпады.   

– Юйреннгенча да болдум. Бир кюн а, тюш азыкъ ашай тургъанлай, бир къагъытны да ёрге тутуп, узакъдан кёргюзте, Клавдия Васильевна чабып келди. Ол мени эркинлик къагъытым эди. Кесим да билмей тургъанлай, ол орус тиширыу Хрущевха, къырал таматагъа жазып, мени эркин этдирген эди.

– Не иги адам эди! Орус дейбиз ансы…

– Да хау, аланы игилерине жетген да азды. Клавдия Васильевна бек кюрешгенди, анда къалырымы, аны шахар фатарында жашарымы тилеп. Окъутуп, аламат адам этерме сени, сюргюнде аллай онгунг боллукъ тюйюлдю деп. Билиминг болса, юйюрюнге, халкъынга да жарарса деп. Хоу бир да, асыры тансыкъ болгъандан анама бла кичи къарындашчыгъыма, артда келирме деп, айырылгъанбыз. Жазып берген эди манга къайда, къалайда тюшюп, не поездге минеригими. Алты жерде алышхан эдим жолуму. Фрунзеге келип тюшгенимде, анда да юйретгендиле иги адамла жол юйюме.

Келеме, бир колхоз машинагъа тагъылып, автобусму жюрюгенди? Юйде киши жокъ. Къоншулагъа сорама – чюгюндюрдедиле дейдиле да, жол юйретедиле. Мен да ары жетерге, адам таныр-танымаз узакълыкъда бара тургъанымлай, ол ийилип кюреше тургъан тиширыуладан бири кесин манга атханы, аны ызындан башхала да къолларын салкъынлыкъ этип къарагъанлары эсимдеди. Андан арысын а эсгералмайма. Кесиме келгенимде, анам, башымы да тобугъуна салып, жиляй, жилямукълары да бетиме агъа тура эди. Къарындашчыгъым да къолуму тутуп, жанымда чёгюп… Киногъа уа къараргъа керекбиз. Ибилисми эди ол, адаммы, мен аны ангылаялмай барама жашау узуну.

Зайнаф, аны ангыларыкъ къайда?