«КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ФРАЗЕОЛОГИЯ СЁЗЛЮК»

(Баргъаны)

 
Фразеология сёз тутушла бизни тил байлыгъыбызны туура этген шартдыла. Ала ёмюрлени ичлеринде къурала келгендиле.  Аланы керек жерде хайырланыу тилибизни ариу этеди.
 
КЪАРА КЪАРАЧАЙ (къарач.) Битеу Къарачай, саулай Къарачайны уруннган халкъы.

КЪАРА КЪЫЗНЫ КЪОЛУДУ (къарач., фолькл.) Элия кючю болгъан адамды деген магъанада.

КЪАРА КЪЫШ Къар аз жаугъан, сууукъ къыш (къыш чиллени аллында эм артында 25-шер кюн).

КЪАРА МУКЪУТ БОЛУРГЪА (этерге) 1. Терк, муштухул болургъа. 2. Ууатыргъа, кюйдюрюрге.

КЪАРА НИЕТ ТУТАРГЪА (кимге болса да) Аман ниет, харамлыкъ тутаргъа.

КЪАРА САБАН СЮРЮРГЕ Аягъын мараргъа, аманлыкъ, хата этерге (биреуге).

КЪАРА СЁЗ 1. Бушуу сёз. 2. Къургъакъ, кёзбау сёз. 3. Назму болмай, халкъ сёлешиу тилде жазылгъан хапар, жомакъ, новелла, эссе…

КЪАРА СОМ 1. Ахча ёлчем – 25 капек. 2. Бир зат бек багъалыды деген магъанада.

КЪАРА СУУУКЪ Къышхыда къарсыз, ачы сууукъ.

КЪАРА ТАМЫР (биол.) Жётелни бакъгъан дарман ханс.

КЪАРА ТАНЫГЪАН (таный билген, танымагъан) [адам] Окъуй, жаза билген адам.

КЪАРА (къара-акъ) ТАНЫРГЪА (танытыргъа) 1. Окъуй, жаза юйренирге (билдирирге). 2. Иги-аман айырыргъа.

КЪАРА ТАРТА БИЛГЕН [адам] Харфланы таныгъан, жаза билген адам.

КЪАРА ТАРТЫРГЪА Окъуй, жаза юйренирге.

КЪАРА ТАШХА БАЙЛАРГЪА (къара багъанагъа тагъаргъа – къарач.) (эски) Бедишлик этерге.

КЪАРА ТИЗМЕ Къыралгъа, властьха тюз ниет тутмагъан адамланы энчи тизмеси.

КЪАРА ТУТАРГЪА Аманлыкъ тежерге, онгарын сюймезге.

КЪАРА ТУУАР КИРИ БАСМАГЪАН Алыкъа жашау къыйынлыкъгъа тюбемеген, жаш адам.

КЪАРА ТЫНГЫЛАУНУ БАСАРГЪА (берирге) Сёлешмезге, жукъ да айтмазгъа.

КЪАРА ТЮЛКЮ (къарач.) Затны чынтты аламаты, юйню къууаты, бек ырысхылы зат.

КЪАРА УШКОК (къарач.) Иги, тап атыучу, ишде сыналгъан ушкок.

КЪАРА ХАЛКЪ Кеси къыйыны бла жашагъан, жарлы, ишчи халкъ.

КЪАРА ЧЕЧЕК (медиц.) Чечек аурууну бир тюрлюсюню аты.

КЪАРА ЧЁПГЕ САЛЫРГЪА (салдырыргъа) Жамауат жашаугъа бой салмагъан, кир ниетли адамланы къара тизмеге тюшюрюрге.

КЪАРА ЧЁПГЕ ТЕРГЕМЕЗГЕ Бир затны бек учузгъа санаргъа.

КЪАРА ЧЁПГЕ ТЮШЕРГЕ Бир тюрлю бир затны юсю бла ыразы болмагъан къауумда атынг аманнга чыгъаргъа.

КЪАРА ШАЙНЫ (багъасы) ТУТМАЗГЪА Бир затны магъанасыны азлыгъын кёргюзтеди.

КЪАРА ШИНЛИ [адам] Чачы, кёзлери, къашлары къара адам.

КЪАРА ЭМГЕК (къарач.) Уллу палах, къыйынлыкъ.

КЪАРАГЪА АКЪДЫ ДЕРГЕ Сёзню терсинден, чюйресинден айтыргъа.

КЪАРАН КЪАЛЫРГЪА (къалдырыргъа, къояргъа) Сюрюлмей, ишленмей, зыраф болургъа, битим бермезге (жерни юсюнден).

КЪАРАНТХА КЁРГЮЗТЮРГЕ (бёрю терини кёргюзтюрге) (къарач.) Биреуню къоркъутургъа.

КЪАРАНТХАГЪА КИРЛИК [ат] (къарач.) Юркек болмагъан, батыр, таукел (асламында атланы юсюнден).

КЪАРАНЧХА: КЪАРАНЧХАСЫНА КЪАРС КЪАГЪАРГЪА Биреуню багъаларгъа, не айтханын да этип айланыргъа, анга къулланыргъа.

КЪАРАНЫ АКЪДАН АЙЫРМАГЪАН [адам] Акъылы жетишмеген адам.

КЪАРАНГЫ АДАМ [халкъ] Окъуй, жаза билмеген, жашаудан ангылауу болмагъан адам.

КЪАРАНГЫ БЕТ АЛЫРГЪА Кюн батып, ахшам бола башларгъа.

КЪАРАП ДА КЪАРАГЪЫНЧЫ Терк окъуна, къысха заманны ичинде.

КЪАРАП, КЪАРЕЛДИМИ ДА КЁРМЕЗСЕ Кетип къалырма да, тапмазча этерме деген магъанада.

КЪАРАП ТОЙМАЗГЪА Тансыгъын алалмазгъа.

КЪАРАП ТОЙМАЗЧА Адамны, затны сыфаты аламат ариуду деген магъанада.

... КЪАРАП ТУРГЪАН ЖЕРИМ ЖОКЪДУ Къуру ол тюйюлдю, дагъыда барды (адамым, мадарым) деген магъанада.

КЪАРАСЫН АЧАРГЪА (тешерге) Къара кийген адетин къояргъа.

КЪАРАТОН КЪАТЫН (киши) Сабийи болмагъан не да болмазлыкъ тиширыу (эр киши).

КЪАРАТОН ХАННГА УЛАН ТУУГЪАНЧА Бек уллу къууанч келгенча.

КЪАРГЪА КЪАБАР ЭТИ БОЛМАГЪАН [адам] Бек арыкъ адам.

КЪАРГЪА СОЙГЪАННГА БАСЫННГАНЧА Сейирсинип, адамла бир затха къарар ючюн басынсала айтылады.

КЪАРГЪАЛА ЮЛЮШЮ (азыгъы) ЭТЕРГЕ Биреуню ёлюгюн асырамай (тюзде атып) къояргъа.

КЪАРГЪАМЫ, КЪУЗГЪУНМУ АЙТЫР Айтылгъан сёз эшитилмей къалмаз.

КЪАРГЪАНЫ, КЪУЗГЪУННУ ТИЛИН БИЛГЕН [адам] Акъыллы, оюмлу, эсли адам.

КЪАРС КЪАКЪГЪАНЧА ЭТЕРГЕ [ишни] Ишни жарашдырып, къурашдырып, тап этерге, терк мажарыргъа.

 (биреуге) КЪАРС УРУУЧУЛА Биреуню айтханын тюзге санап, махтаучула, кёзбау этиучюле.

КЪАРТ БАШЫ БЛА Къартлыкъ намысын этип.

КЪАРТ БАШЫН ЖАШ ЭТЕРГЕ Жашаулу адам жаш адам этерик жумушну ыйлыкъсынмай, ауур кёрмей этгенини юсюнден айтылады.

КЪАРТ БЁРЮ (хыны) Уллу сынамы болгъан аманлыкъчы адам.

КЪАРТ ДА, ЖАШ ДА Уллу, гитче да, бир киши къалмай бары да.

КЪАРТ ЁГЮЗНЮ БАРАЗАГЪА ТАРТХАНЛАЙ (Нарт айтыу.) (сибиртгиге жекгенлей) (масхара) Жыл санына, жашаууна келишмеген иш этгенни юсюнден.

КЪАРТ КЪУРТХА (дин) Билгич, обур адам.

КЪАРТЛА БЛА БАШ АШАГЪАН, ЖАШЛА БЛА АЯКЪ (кака) АШАГЪАН [адам] 1. Къартха да, жашха да бирча сёзю жарашхан, адежли, акъыллы адам. 2. (масхара) Кесине тап тюшгенлей эте, уллугъа, гитчеге да кесин жарашдырыргъа кюрешген адам.

КЪАРТЛЫГЪЫ МАНГАМЫ (бизгеми, сангамы д.а.к.) КЪАЛЛЫКЪДЫ Бир затны аяуну не кереклиси барды деген магъанада.

КЪАРТЛЫКЪ ЖАШ (къыз) Адамны арт сабийи.

КЪАРТХА ТАРТЫРГЪА Къарт болургъа.

КЪАРТЫКЪ АЛЫРГЪА (салыргъа) (халкъ медиц.) Къаны кётюрюлген адамны терисин тешип, къанын мюйюзге сыгъып чыгъарыргъа.

КЪАРЫН АУРУУУ (хыны) Биреуню умуту, мураты, хыйлалыгъы.

КЪАРЫН ЖАЛ (жалчы) (эски) Жалчыны ишлеген хакъына аны ашагъан азыгъы саналып къалгъанда айтылгъанды.

КЪАРЫН КЪАЙГЪЫ ЭТЕРГЕ Аш-суу мажарыргъа.

КЪАРЫН СУУ АЛЫРГЪА Бууаз болургъа.

КЪАРЫН УЯТХАН, ЖАЯКЪ КЪЫМЫЛДАТХАН Бир кесек ауузланыу.

КЪАРЫН ЭТДИРСЕ ДА, ЖАУ ЭТДИРМЕЗ (салдырмаз) Къызгъанч, берекетсиз, онгдурмаз деген магъанада.

КЪАРЫНДАШ ЖАУЛУКЪ къара: ШАГЪЫРЕЙ ЖАУЛУКЪ.

КЪАРЫНДАШ КЪАБЫР (орус.) Урушда ёлген солдатла асыралгъан къабыр.

КЪАРЫНДАШНЫ КИРПИГИНДЕ ДА БАРДЫ ЭГЕЧНИ ЮЛЮШЮ (Нарт сёз.) Эгечни къарындашда къыйыны уллуду деген магъанада.

КЪАРЫНЫ АРТЫНА КЪАТАРГЪА (къарыны ичине батаргъа) къара: ИЙНЕДЕН ЁТЕРИК БОЛУРГЪА.

КЪАРЫНЫ АУРУМАЗГЪА (хыны) 1. Биреуню къайгъысы ючюн жарсымазгъа. 2. Эриннгенми этесе, ол санга асыры да озады деген магъанада.

КЪАРЫНЫ БЛА КЪАН САЛГЪАН [адам] (масхара) Ашха-суугъа тёзюмлюгю болмагъан жут адам.

КЪАРЫНЫ БОЛУРГЪА (къарын сууу болургъа). 1. Сабий табаргъа хазырланыргъа (тиширыу). 2.Малны бууазлыгъы болургъа.

КЪАРЫНЫ БУРУНУНА ЖЕТЕРГЕ Тиширыу уллу къарынлы болургъа.

КЪАРЫНЫ (урчукъча) БУРУРГЪА (хыны) Болмачы умут этерге.

КЪАРЫНЫ ИЧИНЕ КЪУРУРГЪА (къарач.) Бек ач болургъа.

КЪАРЫНЫ КЪОБУЗ СОГЪАРГЪА Къарыны ачдан гъурулдаргъа.

КЪАРЫНЫ КЪЫСАРГЪА Адам ачдан онгсуз болургъа.

КЪАРЫНЫ ТОЙСА ДА, КЁЗЮ ТОЙМАГЪАН [адам] Бола тургъанлай да  жутлукъ этген адам (ырысхыгъа, ахчагъа д.а.к.).

КЪАРЫНЫ – ТОКЪ, КЪАЙГЪЫСЫ ЖОКЪ Кереклисин тапхан, къыйынлыгъы болмагъан адам.

КЪАРЫНЫ ТЮЙЮЛЮРГЕ (тюйюмчек болургъа) 1. Къарын аурууну бир тюрлюсю.  2. Бек кюлгенде айтылады.

КЪАРЫНЫН АСЫРАРГЪА Аш-суу бла кечиндирирге (кесин, биреуню).

КЪАРЫНЫН ТАПДЫРЫРГЪА Биреуню ашарыкъ-ичерик бла жалчытыргъа.

КЪАРЫНЫНГЫ КЪАНЖЫГЪАНГА КЪЫС (къарач.) Ачдан къыйналсанг да, тёзерге кюреш.

КЪАРЫУУ БОЛГЪАН [адам, юй] Бай, ырысхылы, къолунда болгъан адам.

КЪАСТ ЭТЕРГЕ Къадалыргъа, кюреширге, сюерге (ишни этерге).

КЪАТДЫР  БЕЛИНГИ Къаты, тири, тёзюмлю бол.

КЪАТЕЛИ КЪУРТ КИБИК (масхара) Бир жерде тохтамай айланнган адамны юсюнден.

КЪАТХАН КЪАБЫРГЪА Бек арыкъ адам.

КЪАТЫ ЖЮРЕКЛИ [адам] Адамгъа жазыкъсыныуу болмагъан адам.

КЪАТЫ СЁЗ Адамны жюрегин къыйнар сёз (тырман, къаргъыш, урушуу).

КЪАТЫН КЁЛЛЮ, ТАУУКЪ КЁЗЛЮ БОЛСУН! (Нарт сёз.) (алгъыш) Эр киши сабийге этилген алгъыш.

КЪАТЫН ХАПАР Ётюрюк хапар.

КЪАТЫНА ДА КЪОЙМАЗГЪА (жууукъ къоймазгъа) 1. Бир затны этерге арталлы да унамазгъа. 2. Кишиге хорлатмазгъа, оздурмазгъа. 3. Кишиге женгдирмезге.

КЪАТЫНЛАДАН ГЮТТЮ УРЛАГЪАНЧА (къарач., масхара) (Нарт айтыу.) Ууакъ гудулукъну юсюнден.

КЪАТЫНЫНЫ ЭТЕК ТЮБЮНЕ БУГЪАРГЪА (масхара) Эр кишини къызбайлыгъын масхаралагъан фраза.

КЪАТЫШ-КЪАРА ЭТЕРГЕ Болгъанны къатышдырыргъа, бузаргъа, чачаргъа.

КЪАУКЪАЛАКЪ ЭТЕРГЕ Ишлемей, кесин булжута, безирей айланыргъа.

КЪАЧ ЧЕТЕН Къатын алгъан жашны юйю къызны юйюне ийген сый: къурман мал, ашарыкъ, ичерик, харекет бла.

КЪАЧДАН СОРА – БИШЛАКЪ ТАПКА (тапха – къарач.) (масхара) Ишни заманын оздургъандан сора къайгъысына кириуню юсюнден.

КЪАЧХЫНЧЫ АШАР Бичен ариу къуруп, жыйылгъанды деген магъанада.

КЪАЧЫН ЭТЕРГЕ Адамны, малны сыйын кёрюрге, хурмет этерге.

КЪАШ ТЮБЮНДЕН КЪАРАРГЪА Огъурсуз, келбетсиз къараргъа.

КЪАШЛАРЫН ТЮЕРГЕ (къашын-башын тюерге, башын-къашын тюерге, къашлары тюйюлюрге) Огъурсуз бет алыргъа, къынгыр къараргъа.

КЪАШЛАРЫН ТЮЙЮМЧЕК ЭТЕРГЕ Къаты ачыуланыргъа.

КЪАШЫ-БАШЫ ТЕШИЛМЕЗГЕ Биреуню мудахлыгъы кетмезге.

КЪАШЫКЪ БЛА КЪАПДЫРЫП, САБЫ БЛА КЪУСДУРУРГЪА (Нарт сёз.) (къашыкъ бла ашатханын челек бла къусдурургъа) Этген ахшылыгъындан аманлыгъы, хатасы озаргъа.

КЪАШЫН БЕРИРГЕ (керирге, къашы-башы керилирге) Жарыкъ болургъа, тюберге (къонакъгъа).

КЪАШЫНА САЛЫРГЪА Биреуге ишни тапсыз тюшюрюрге, бир затдан къурулай къояргъа.

КЪАЯ КИБИК Уллу, мазаллы (киши).

КЪАЯ КЪЫЗЫ – КЪАРЫЛГЪАЧ Агъачда, къаяда адамны къычыргъаны экинчи къайтарылып эшитилген таууш.

КЪОБАННЫ КЁП СУУУ КЕТЕР (къарач.) Кёп заман озар деген магъанада (бир иш этилгинчи).

КЪОБАННЫ СУУУН ИЧИП, ТАШЫН ЖАЛАП ТУРСАМ ДА (къарач.) Къыйналып жашасам да деген магъанада.

КЪОБАННЫ СУУУН ИЧМЕЗ ЖЕРГЕ (иерге) (къарач.) Бу жерден къыстаргъа, Къарачайда жашатмазгъа.

КЪОБУЗ БЛА КЪАРС ЖАРАШХАНЧА (къарач.) Бирге жарашып, мамыр халда.

КЪОДАНА ХАЛЫ къаты гетен халы.

КЪОДУГЪА АШАЛМАЗЧА (этерге) (къарач.) Ишни тынгысыз, аты-саны этерге.

КЪОЗ БАЙРАКЪ (бёрк) Жюзюк, сыргъа, минчакъ д.а.к. затла бла жасалгъан кюйюз, жаулукъ (киеу нёгер къыз алыргъа баргъанда элтген не да ёчге салыннган).

КЪОЗ КЮФДЕ ЁСГЕН (къоз гюрбеге салыннган, къоз кюфге батылгъан) Керегин табып, зауукълу ёсген.

КЪОЗ КЪАПХА (къабына, къабугъуна) ЖЫЯРГЪА (жыйдырыргъа) Кючлю низамгъа салыргъа, арталлы да эркинлик бермезге.

КЪОЗ СЫНДЫРА АЙЛАНЫРГЪА Хайырлы ишде урунмай, ойнай, безирей, хауле (жашаргъа).

КЪОЗЛАГЪАНЫ – КЪОБАЛАДА, КЪАНГКЪЫЛДАГЪАНЫ – ЖОБАЛАДА (къарач.) Бир жерде жашагъан адамны хапары башха жерден чыкъса, айтылгъан фраза.

КЪОЗЛАП, КЪОЗУСУМУ КЪАЛЛЫКЪДЫ? Бир затны файдасы боллукъ тюйюлдю деген магъанада.

КЪОЗЛАУУ КЪУРУРГЪА Ашауу кем болургъа, къурургъа деген магъанада.

КЪОЗУ АЙЫРГЪАН [заман] Кюз артында (токълуланы аналарындан айырып, жангы сюрюу къурагъан заман).

КЪОЗУ АУУЗУНДАН ЧЁП ЮЗМЕГЕН къара: КЪОЙ АУУЗУНДАН ЧЁП ЮЗМЕГЕН.

КЪОЗУ КЪУЛАКЪ (ботан.) Адам ашаргъа жарагъан узун чапыракълы ханс.

КЪОЗУЛУ КЪОЙ КИБИК (къойча) 1. Адамла бир бири ызындан баргъанда айтылады.

2. Къычырыгъы, хахайы бла деген магъанада.

КЪОЙ АУУЗУНДАН ЧЁП ЮЗМЕГЕН [адам] Кишиге хатасы жетмеген, тынч адам.

КЪОЙ АЯГЪЫНЛАЙ АШАРГЪА Алдау, зор бла адамланы, элни унукъдурургъа, къыйынларын ашаргъа.

КЪОЙ БЛА КЪОЗУ КЪОШХАНЧА (ийгенча; къошханлай; ийгенлей, ийген кибик) 1. Гузаба, дауур этип. 2. Бирге къатышып, бир бирни билмей.

КЪОЙ БОГЪУНЛАЙ ЭТЕРГЕ (болургъа) (Нарт айтыу.) Биреуню къоркъутургъа (бир затдан къоркъургъа).

КЪОЙ ОДАЛГЪА СИНГНГЕНЧА (къарач.) Зауукъ жашаугъа батханча.

КЪОЙ ТЕРИГЕ КИРИРГЕ (тери къапларгъа) Кесин ариу, иги кёргюзтюрге, жууаш сундурургъа.

КЪОЙ ЧЫПЧЫКЪ Жаз башында къайтыучу гитче, акъсыл чыпчыкъчыкъ.

КЪОЙДАН ЖУУАШ БОЛУРГЪА (кёрюнюрге) Кесин тынч жюрютюп, чёрчеклигин, огъурсузлугъун кёргюзтмезге.

КЪОЙЛА ТУЗ БУРУННГА БАСЫННГАНЧА Бир жерге бек басыныргъа.

КЪОЛ АЙЫРМАЗГЪА Ишни тохтамай ишлерге.

КЪОЛ АЙЫРЫРГЪА (къарач.) Ишни этип бошаргъа.

КЪОЛ АЛЫШЫРГЪА Къол тутуп саламлашыргъа.

КЪОЛ АЧАРГЪА Ишни биринчи башларгъа.

КЪОЛ АЯЗ Адамны къолуну ич жаны, къангасы.

КЪОЛ АЯЗ КИБИК (къол аяз чакълы бир; къол аязыча; къол аяз кибик бир д.а.к.) Затны бек гитчелигин кёргюзтген марда.

КЪОЛ АЯЗДА ЖЮРЮТЮРГЕ (тутаргъа, ёсдюрюрге, ёсерге д.а.к.) Биреуню сыйлы кёрюрге, намысын кётюрюрге, сюерге.

КЪОЛ АЯЗДАЧА (кёрюнюрге) Ачыкъ, толу (кёрюнюрге).

КЪОЛ БАШЫНДАН КЪАРАРГЪА Ёхтем болургъа.

КЪОЛ БЕРИРГЕ 1. Саламлашыргъа. 2. Келишим этерге.