Ариулукъну эсгертмесин сизден ишлер эдим

Озгъан заманларыбызны шагъатларына - эски суратлагъа - къарай кёп сагъыш этесе. Кимледиле ол узакъ жылладан къарагъанла, жашауларыны жангыз бир такъыйкъаларын бизге къоюп кетгенле? Не айтыргъа сюйген болур эдиле кеслеринден сора келлик тёлюлеге? Къадарлары уа къалай къуралгъан болурла? Дагъыда кёп соруула туудурадыла эски суратла. Ала уа аз къалгъандыла. Хар бирини да бюгюнлеге дери къалай сакъланнганларыны да энчи хапарлары бардыла. Бир бирлери уа, иелерини биргелерине Сибирьлени къыдырып, алай къайтхандыла журтларына. Бу сурат да аллайладан бириди.

Кеси да кёп жылланы мындан алда Дагъыстаннга кёчюп кетген бир таулуну юйюнде сакъланнганды. Бизге андан келгенди. Алыннган а революцияны аллында жыл Чегемде этгенди. Барисбийланы Хажини къызы Душёх эрге чыкъгъан кюн. Ол орус аскерни генералы Кудашев Элбуздукъгъа баргъан эди.

Генерал таулу къызны бир кёргенлей окъуна сюйгенди эм тилей келечиле ийгенди. Болсада тау бийле Барисбийлары къызларын кеслеринден алаша тукъумгъа бермей тургъандыла. Он жылны тилегенди Элбуздукъ Душёхну.

Бир жол тели ауруу киреди элге. Андан къыз бек къаты ауруйду. Ёлдю, кетди деп, алай болады. «Сау къалса, эгечибизни тилеген адамына берирбиз», - деп, жууукълары алай оноулашадыла. Иги болгъандан сора бередиле. Сурат да киеу нёгерле къыз¬ны алыргъа келген кюн алыннганды.

Ортадагъы акъ жыйрыкълы къыз Душёх кесиди. Аны ариулугъу кёрюнюп турады. Аллай къызны он жыл угъай, битеу ёмюрню сакъларгъа да боллукъду. Уллу той да этилген эди. Болсада ала бирге кёп жашамадыла. Революция башланды. Кудашевха Россейден кетерге тюшдю. Юй бийчесин да элтеме дел бек къаты кюрешди. Бол¬сада ол баш иесини биргесине бармады - жангыз анасын къоялмады. Кеси да кёчгюнчюлюкню заманында Къазахстанда Къарабулакъда ёлгенди.

Аны онг жанындагъы уа къайын къызы, Кудашевни эгечиди. Экинчиси уа Барисбийланы Пашаны къы¬зы Лейлады. Аны таныгъанла, хапарын эшитгенле окъуна, къызны ариулугъун айтып тауусалмайдыла. Баргъан жеринден кёз тиймей къайтмагъанды. Аны ючюн, жангы адам келген жерде, бетин жапхандыла. Душёхну тоюна уа Сюйюнчланы Махаметгерий Лейланы башына чепгенин жабып келтиргенди. Арбазда бетин ачханда уа, адамла, битеу эте тургъан ишлерин къоюп, анга аралып къалгъан эдиле.

Лейла Айдаболланы Азнорну жашы Таттыукагъа эрге барады. Жан¬гы власть келген заманда ол большевикле бла къаты кюрешгенди. Совет власть тохташхандан сора Тюркге кетгенди. Андан Америкагъа ётюп, анда узакъ ёмюр сюрюп, ёлген хапары барды. Алгъаракълада аны жашы бери келип да кетгенди. Таттыукагъа уа халкъ жыр къурагъан эди. Анда Лейланы юсюнден да былай айтылады:

Ананг къатынынг болсун Таттыука
Бойнунгу темир сынжырла буусунла.
Жанынгдан сюйген Лейлачыгъынг а,
Большевик сабийле туусунла.

Лейла да мында къалгъан эди. Эри бла баралмады. Отузунчу жыллада Дагъыстаннга кёчюп кетеди. Артда анда эрге чыгъады. Эки жашы боладыла. Ала да, жашлай, ажымлы ёлгендиле.

Аны онг жанындагъыла да таулу къызладыла. Къыйырдагъы гитче къызчыкъла да. Жаулугъу болгъанчыкъ Сюйюнчланы Хажибийни къызы Аминатды. Дагъыда бардыла мында таулу къызла. Ол санда биринчи тизгинде сюелип тургъан сол жанындан экинчиси. Аланы барысына да къарай кетсенг, бек алгъа бет къанларыны ариулукълары, санларыны субайлыкълары, тизгиклиликлери кёзлеринге урунадыла. Кёлюнг кётюрюледи. «Биз къаллай ариу миллетбиз, къаллай ариу къызларыбыз барды»,-деп, ёхтем боласа.

Таулу къыз! Марал кёзлю, тал чыбыкъча субай санлы, сени ариулугъунга поэтле назмула, жырла жазгъандыла. Сени кёргенлей, сейир - тамашагъа къалгъандыла. Дунияда болгъан ариу сёзлени айтхандыла.

Ариу болмай да сен къалай къалыр эдинг, кюн жарыгъы бла тенг тургъан, аны кёз жашлары бла бет жуугъан, таякълары бла чачынгы тарагъан, тау череклени шорхасындан ичген, кюмюш чучхурланы чокъракъ сууларында жуууннган таулу къыз, сенден ариу ким болур? Угьай, жокъду аллай къыз.

Бу суратдагъы къызла анга шагъатдыла. Ариулукъну эсгертмесин мен, Таулу Къыз, жаланда сенден этер эдим!

Суратда эр кишиле да бардыла. Биз аладан бирин таныялгъанбыз. Арт тизгинде сол жанындан экинчи атлыны. Ол Холамханланы Бурхуну жашы Жашарбекди. Жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында бек жигит жашларыбыздан бири. Къадары алай болуп, ёксюзлюк сынады, орус патчах Николай-II фаэтончусу болду, биринчи дуния урушха да къатышды, ахырында уа жалгъан дауну хатасындан жоюлду.
Аны юсюнден «Заманда» энчи хапар басмаланырыкъды. Ким биледи, суратдагъыладан таныгъанлары болгъанла бизге билдирирлерин тилейбиз.

Толгъан айны къызымыса?

Аллах нюрден жаратхан
Сюймекликни жазымыса?
Малкъарымы ол жарытхан 
Толгъан айны къызымыса?

Жаным, сен нечик ариуса,
Малкъаргъа мёлек болурса.
Жашауума сен дууаса,
Толгъан айны къызымыса?

Назму сёзюмде махтайма,
Тансыкъ алгъышла айтама.
Жюрекден жырла жазама,
Толгъан айны къызымыса?

Гюлле да чагъалла алай,
Чыгъы да кюнде жылтырай.
Тансыкълыгъым жюрек тарай,
Толгъан айны къызымыса?

Умутубуз бир болгъанда,
Барырбыз насып жолунда.
Кесим кесиме сукълана,
Толгъан айны къызымыса?

Жюрегим сени жаратхан
Сюймекликни жазымыса?
Жазыуум сени къолунгда,
Толгъан айны къызымыса?