МАЛКЪАР ТЕАТРНЫ КЕЛЕЧИЛЕРИ – УЛЛУ АТА ЖУРТ УРУШНУ СОЛДАТЛАРЫ

Малкъар театрны келечилери да, битеу совет адамлача, уллу Хорламгъа кеслерини юлюшлерин къошхандыла. Бу материалда биз аланы юслеринден билдирирге сюебиз.

Атайланы Хажини жашы Мажир 1912 жылда Кёнделенде туугъанды. Москвада Луначарский атлы театр институтда (ГИТИС) окъугъанды. Уллу Ата журт уруш башланнганда, ары чакъырылгъанды.  Этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну, Ленинни, Ата журт урушну II даражалы орденлери бла саугъаланнганды. Капитан Атайланы Мажир уруш аулакъларында жан бергенди.

Аны юсюнден аскер къагъытда: «…1943 жылда 23 февральда Ленинград областьны Пено элини къатында сау кюн тохтамай баргъан кюрешде душманны эки къоруулау линиясын юзгенди. Кеси да жигитча жоюлгъанды…», – деп жазылады. Ленинн ордени бла аны артда саугъалагъандыла.

Атайланы Хажини жашы Магомет 1915 жылда Кёнделенде туугъанды. Ол да Москвада окъугъанды. Аскерге 1940 жылда чакъырылып, андан урушха тюшгенди. Смоленск къатында уллу сермешлеге къатышханды.

Капитан Къызыл Жулдузну ордени эмда иги кесек майдал бла саугъаланнганды.  Ол, урушдан сау къайтып, Къыргъызстанны Иссык-Куль областыны драма театрында директору болуп тургъанды. Андан къайтханлай а, малкъар театрны жангыртыугъа, аны жангыдан къураугъа уллу юлюш къошханды эмда жашау узуну анда бир къауум заманны баш режиссёр, артда уа актёр болуп ишлегенди. 

Бачиланы Хамзатны жашы Атлы 1916 жылда Акъ-Сууда туугъанды. Ол да ара шахарда биринчи малкъар студияда окъугъан жашладанды. 1940 жылда  бир къауум сахна нёгери бла бирге аскерге чакъырылып, андан а, Уллу Ата журт уруш башланнганлай, фронтха тюшгенди.

Биринчи ачы жыллада, бек къаты сермешле баргъанда, андан юйюрю къагъыт алып тургъанды.  Жарсыугъа, малкъар сахнаны жарыкъ жулдузу Бачиланы Атлы къайда, къалай жоюлгъаны белгисизди. 

Геляланы Кичини жашы Рамазан 1915 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. Нальчикде педтехникумда окъуп, туугъан элинде устаз болуп ишлегенди. 1935-1940  жыллада ГИТИС-де режиссёргъа окъугъанды. Баш режиссёр болуп ишлегенди.

Уллу Ата журт уруш башланнганлай, аны Владикавказда офицерле хазырлагъан училищеге окъургъа жибергендиле. Аны къысха программа бла бошап, къазауатха Ростов тийресине киргенди. Биринчи малкъар драматург, профессионал режиссёр, тамата лейтенант Геляланы Рамазан 1942 жылда Ростов областьны Мартыновка элини къатында жоюлгъанды.

Жантууланы Элмырзаны жашы Анзор 1919 жылда Кёнделенде туугъанды. ГИТИС-де окъугъанды. Аскер къуллугъун 1940 жылда  Украинада ётдюргенди. Уллу Ата журт уруш башланнганда, аны аскер училищеге окъургъа жибергендиле. Ол анда къысха офицер курслада лётчикге окъугъанды эм бир бёлюмню командири болгъанын айтып жазгъанды юйюне.

Жаш офицер кёкде, жерде да къазауатха ненча кере киргенин ким билсин, 1942 жылдан арысында аны ызын  ёмюрлюк къумла басхандыла. Москвадан ара архивден  «1943 жылда Киев шахарны тийресинде тас болгъанды» деген жууап келгенди.

Кучукланы Шабазны жашы Магомет 1919 жылда Къашхатауда туугъанды. ГИТИС-де окъугъанды. 1940 жылда аны Аскер къуллукъгъа чакъыргъандыла эм Литвада аскер полк школгъа окъургъа жибергендиле. Алайлай уруш башланып, Магомет Шауляйны кюн чыкъгъан жанында мотодивизияны тасхачы къауумунда къаты сермешге киргенди. Жигитлигин кёрюп, Совет Союзну маршалы П. Ф. Батицкий аны кесине адъютантха алгъанды. Магомет, юч кере да ауур жаралы, контузиялы да болуп, Берлиннге дери баргъанды.

Ол Къызыл Жулдуз, Ата журт урушну II даражалы  орденлерине эм иги кесек майдалгъа тийишли болгъанды. Сау къайтып, кёп жылланы малкъар театрда ишлеп тургъанды.

Къудайланы Нохну жашы Хасан  1918 жылда Кёнделенде туугъанды. Нальчикде педрабфакда, ызы бла колхоз-совхоз студияда окъугъанды. Театрда ишлей тургъанлай, 1940 жылда аскер къуллукъгъа чакъырылып, уруш башланнганда, душманнга чекде пёлеметчу болуп тюбегенди. Карелияда, Украинада, Румынияда, Венгрияда, Австрияда сермешлеге къатышханды.

Карелияда лыжачы бригадада комсомол башчы болгъанында, юч тасхачыны бирден сюрюп келгени ючюн аны Къызыл Жулдузну ордени, артда да Ата журт урушну II даражалы ордени эм бир къауум майдал бла саугъалагъанды. Сюргюнден къайтхандан сора республикалы радиода, «Коммунизмге жол» газетде да ишлеп тургъанды.

Малкъарланы Токашны жашы Магомет 1914 жылда Кёнделенде туугъанды. Бирси жашла бла бирге Москвада ГИТИС-де окъуй тургъанлай, 1937  жылда атасы халкъны жауу болуп тутулгъанды деп, тилчиле къагъыт жазып, аны окъуудан къыстагъандыла. Алай а ол нёгерлеринден айырылмай, анда къалгъанды, шофёргъа окъуп, таксиде ишлегенди. Артха къайтханда, аны да театрда ишлерге алгъандыла.

1941 жылда урушха кетип, Магомет анда октябрь айда Харьков ючюн баргъан къызыу сермешде жоюлгъанды.

Маммеланы Шакъманны жашы Ибрагим 1919 жылда Кёнделенде туугъанды. 1937-1938 жыллада колхоз-совхоз театр студияда окъугъанды. Аскер къуллукъгъа 1940 жылда чакъырылгъанды. Уруш башланнганда, аны биринчи кюнюнден къазауатда болгъанды. 

Воронеж, Перемышь,  Великий Любен, Новый Оскол тийрелеринде сермешгенди, Биринчи Украин фронтну къурамында болгъанды.  1943 жылда уа аны, жигитлигин кёрюп, Воронеж фронтну штабыны таматасы генерал Н.Ф.Ватутин  кесин сакълагъан къауумгъа алгъанды.

Артда Ибрагимни Совет Союзну маршалы Г.К.Жуковну сакълагъан энчи къауумгъа ётдюргендиле. Ол, Берлиннге дери барып, 8-чи майда Карлсхорстда белгили таматала уруш бошалгъанына къол салгъанларында, анда болгъанды. Къызыл жулдузну ордени, бир къауум майдал бла да саугъаланнганды.

Махийланы Жанмырзаны жашы Алий 1917 жылда Кёнделенде туугъанды. Ол да Москвада окъугъанды. Уллу Ата журт уруш башланнганда, фронтха кеси тилеп кетгенди. Алай а аны жигитлик жолу къысха эди.

Жаралы болуп, эс ташлап, жесирликге тюшгенди. Андан къачып, совет аскерчилеге къошулгъанды. Алай аны тутуп, пленнге саулай тюшгени ючюн трибунал сюд этгендиле. Алай бла  жыйырма беш жылгъа Норильскге жибергендиле. 

Ол андан сюргюнчю таулула бла тенг къайтханды. Бир кесекни театрда ишлегенди. Алай а «Таулада танг жарыйды» деген биринчи оюндан сора, аман къагъытлагъа устала жазып, аны сюйген ишинден айыргъандыла. Андан арысында  ол Нальчикни консерва заводунда ишлеп тургъанды.

Рахайланы Карайны жашы Таубий 1921 жылда Бызынгыда туугъанды. 1937-1938 жыллада Нальчикде колхоз-совхоз студияда окъуп, театрда ишлегенди. Фронтха уа Уллу Ата журт уруш башланнганда кетгенди. Ростов тийрелеринде,  Сталинград, Шимал Кавказ фронтлада, Керчь, Феодосия, Ялта, Севастополь ючюн баргъан урушлада къазауат этгенди. Андан сора аны аскер бёлюмюн Биринчи Белорусь фронтха кёчюргендиле. Таубий анда 383-чю Къызыл байракълы, Суворов орденли мараучу дивизияны 966-чы артиллерия полкунда тамата радиотелеграфист болуп тургъанды.

Ол Къызыл Жулдузну эки орденине эм иги кесек майдалгъа тийиншли болгъанды. Урушдан, сюргюнден да къайтып, кёп жылланы малкъар театрда ишлегенди.

Узеланы Ахматны жашы Мусса 1917 жылда туугъанды. Ол биринчи малкъар студиядчыланы санларында Москвада окъугъанды. Аскерге 1940 жылда кетгенди. Фронтха уа уруш башланнганлай тюшгенди. Биринчи Украин фронтну къурамында энчи 454-чю дивизияны танклагъа къажау тасхачы бёлюмюнде командирни политика жаны бла экинчиси болгъанды.

Гвардияны капитаны этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну, Ата журт урушну II даражалы орденлеге, бир къауум майдалгъа да тийишли болгъанды. 1944 жылда августда  тёртюнчю кере къыйын жаралы, ауур контузиялы да  болгъандан сора, комиссиядан ётмей,  Беларуссияда Молодечненский шахарда  КПСС-ни Обкомунда инструктор болуп тургъанды.

Чабдарланы Хадаужукъну жашы Мухажир 1916 жылда туугъанды. Ол да ГИТИС-де окъугъанды. Аны бошап,  нёгерлери бла бирге малкъар театрда ишлеп башлагъанды. Алай кёп бармай аскерде къуллукъ этерге чакъырылгъанды.

Уллу Ата журт урушха аны ал кюнлеринден башлап къатышханды. Уруш жолла бла Узакъ Востокдан Венгриягъа дери келгенди.

Саугъалау къагъытында: «1945 жылда 20 мартда Венгрияда Каловда элге кирген жерде автоматы бла эки пулемётчикни агъызып, стрелковый взводха элге кирирге жол ачханды. 17 апрельде уа граната бла душманланы пулемёт бла бирге жокъ этгенди…»

Чабдарланы Мухажир этген жигитликлери ючюн Къызыл Жулдузну орденине эм бир къауума мадалгъа тийишли болгъанды. Къайтып, театрда ишлеп тургъанды.

Чыпчыкъланы Къоналийни жашы Магомет 1915 жылда Булунгуда туугъанды. ГИТИС-де окъуп, малкъар театрда ишлегенди. 1940 жылда аскерге чакъырылып, Эстонияда къуллукъ эте тургъанлай, уруш башланнганды.

Аны орденнге кёргюзтген къагъытда: «Чыпчыкъланы Магомет душманны окъ-от тюбюнде темир жиплени кесип, – тёрт, мина болгъан жерледе эки жол ачып, бизни аскерчилеге онг тапдыргъанды. Ол кюн ол танклагъа бла пехотагъа салыннган миналадан 311 чыгъаргъанды…», – деп жазылады.

Тамата лейтенант Къызыл Жулдузну ордени, «Уллу Ата журт урушда Германияны хорлагъаны ючюн» деген майдал бла да саугъаланнганды.  Урушдан къайтып, Къазахстанда  Джамбул областьда Мерке районда ауруп ауушханды.

Таппасханланы Чорнаны жашы Оюс 1918 жылда Булунгуда туугъанды. Колхоз-совхоз студияда окъугъанды.  1940 жылда аскерге чакъырылгъанды. Мурманск областьда  104 стрелковый дивизияны 217 полкунда къуллукъ этгенди. Душман чапхан биринчи кюнден урушха къатышханды. Августда жаралы болуп, дагъыда артха къазауатха къайтханды.  Экинчи кере 1942 жылны мартында ауур жаралы болгъанда, аны экинчи группалы инвалид этип, комиссия юйюне ийгенди. Жигитлиги ючюн Оюс Ата журт урушну I даражалы ордени эм бир къауум майдал бла саугъалагъанды. Ол санда «За отвагу» деген бла да.  Сюргюнде Къыргъызстанны Кан тайонунда Бирикгенде колхоз эсепчи болуп тургъанды. Ата журтха къайтханда уа, Нальчикде къумалы малла ёсдюрген биригиуде план-эсеп бёлюмню таматасы, «Къабмалкъэлмюлкэнерго» биригиуде баш бухгалтер болуп ишлегенди.

Дагъыда малкъар театрдан  Уллу Ата журт урушха Акъкъызланы Мустафа,  Жарашууланы Ахмат, Расулланы Къубадий, Мечиланы Хусей, Маккаланы Абдул-Хашим, Холамханланы Хаждауут бла Ногъайланы Хусей кетгендиле.  Ала къайтмагъандыла.