«КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР ФРАЗЕОЛОГИЯ СЁЗЛЮК»

(Баргъаны)

 Фразеология айланчла – ана тилибизни эрттелилигин бла къалай бай болгъанын кёргюзтген шартладыла. Аланы билгенни ушагъы бай болады. Анга къайда да сюйюп тынгылайдыла.

 К
КЁЛЮН АЛЫРГЪА Биреуню жапсарыр ючюн, жюрегин къыйнамаз ючюн, ариу айтыргъа, махтаргъа.

КЁЛЮН ЖАЗАРГЪА (басаргъа) Биреуню жюрегин шошайтыргъа, ариу айтып, жапсарыргъа.

КЁЛЮН КЪАНДЫРЫРГЪА (тынчайтыргъа) Бир затдан кереклисин алыргъа, тынчайыргъа.

КЁЛЮН КЪАТДЫРЫРГЪА Жюрегин къыйнаргъа.

КЁЛЮН САКЪЛАРГЪА Аяргъа, къорууларгъа, жапсарыргъа.

КЁЛЮН СЫНДЫРЫРГЪА къара: ЖЮРЕГИН СЫНДЫРЫРГЪА.

КЁЛЮНЕ АСЫУ БОЛУРГЪА (этерге) Биреу жаратырча, ыразы болурча (сёлеширге, иш этерге).

КЁЛЮНЕ ЖЕТЕРГЕ (жараргъа) Биреуню ыразы этерге, кёлюн алыргъа.

КЁЛЮНЕ (алай) КЕЛИРГЕ Биреу алай сагъыш этерге.

КЁЛЮНЕ ТИЕРГЕ (кёлюне кюч тиерге – къарач.) Биреуню жюрегин къыйнаргъа.

КЁЛЮНЕ УШАРГЪА Бир затны жаратыргъа.

КЁЛЮНГ ЖЕР БЛА ТЕНГ БОЛУРГЪА Сынаргъа, жюрегин бек къыйналыргъа.

КЁНЧЕКЛИКГЕ АЙЛАНЫРГЪА (къарач.) Уругъа, тоноугъа жюрюрге.

КЁП БОЛСУН ДЕП, КЕЛИП КЪАЛЫРГЪА (къарач.) Билмей, сакъламай тургъанлай келирге.

КЁП СУУ КЕТЕРГЕ (саркъыргъа) Кёп заман кетерге, озаргъа.

КЁПНЮ КЁРГЕН [адам] Акъыллы, жашау халны билген, кёп затны сынагъан адам.

КЁР ДА, ЖАРЫЛ (дегенча) Биреуню къогъузтур ючюн айтылады.

КЁР КЪАЗАРГЪА Биреуге аманлыкъ этерге кюреширге.

КЁР ТАБАРГЪА (кёрге кирирге) Ёлюрге, къырылыргъа, асыралыргъа.

КЁРМЕГЕНИМ ОЛ ОКЪУНА БОЛГЪА ЭДИ Затны ыспассыз этерге, сокъураныргъа.

КЁСЕНИ ШАЙЫЧА Къайтмазлыкъ борчну юсюнден айтылады.

КЁТЕГЕТ БОЛУРГЪА Биреуню ызындан тагъылыргъа, аны аллында «сюркелирге».

КЁТЕН ЭТЕРГЕ (масхара) Керексиз умут этеди деген магъанада.

КЁТЕННГЕ КЕТЕРГЕ Биреу махтанчакъ, эсирик болургъа.

КЁТЮРГЕНЛИК ЭТЕРГЕ (къарач.) Сабийни бешикге салгъанда, келин къайын анасына сый салыргъа.

КЁХТЮЙ КЪАРГЪА ЧЫКЪГЪАНЛАЙ (масхара) Заманнга келишмеген, ушагъыусуз ишни юсюнден айтылады.

КЁЧЕР АГЪАЧ Арбаны чархларын бирге байлагъан, кёнделен салыннган агъач.

КЁЧЮП КЕТЕРИК ЭТЕРГЕ (Юй жашаудан.) Биреу кимни болса да эрикдирирге, тынчлыкъ бермезге.

КИЕУ НЁГЕР Жаш къатын алыргъа баргъанда биргесине элтген жаш къауум.

КИЙИЗ КИТАП (масхара) Ётюрюкчю китап деген магъанада.

КИЙИЗ КЪАМИЧИ, КИР ЖЕРГЕ (жерге кир) (къарач.) Адамны эталмазлыкъ затынгы эт деп къысаргъа.

КИЙИЗ КЪАМИЧИДЕН ТЕМИР ЧЮЙ ЭТЕРГЕ БАЗЫННГАН Адам эталмазлыкъ затны этерге базыннган, къарыулу, кючлю адам.

КИЙИК САУ (саулукълу) БОЛУРГЪА Арталлыда аурумазгъа, саулугъу аламат болургъа.

КИМ БАР, КИМ ЖОКЪ Бир белгили заманнга дери жашау къалай тюрленирин киши билмейди деген магъанада.
– КИМДИ? – ОЛДУ ДЕРЧА (ол деген) [адам] (къарач.) Белгили, аты айтылгъан ахшы адам.

КИМНИ АРБАСЫНА МИНСЕНГ, АНЫ ЖЫРЫН ЖЫРЛА (Нарт сёз.) Кесинги жашаугъа жарашдыра бил, къадаргъа бой сал деген магъанада.

КИМНИ – АРТЫ, КИМНИ – АЛЛЫ (Нарт сёз.) Жашау игиге тюрленирге да болур деген магъанада.

КИМНИ САБАНЫ ИГИ БИТСЕ, АНЫ ЧЫПЧЫГЪЫ (болургъа) Кесинден къарыулугъа жалынчакъ болургъа, анга баш урургъа.

КИМСАН СУУЧА Бек ариу, сыйлы деген магъанада.

КИНДИГИ БЛА СИЙГЕН [адам] (эвф.) Эр киши деген магъанада.

КИНДИГИ КЕСИЛГЕН (къаны тёгюлген) [жер] Адамны туугъан жери, Ата журту.

КИНДИГИ КЪАТХЫНЧЫ КЮЛЮРГЕ (киндиксиз болургъа) Кюлгенден, онгсуз болургъа.

КИНДИГИ КЪАТЫ БУРУРГЪА Ачыргъа, бир затха жарсыргъа.

КИНДИГИ МУСЛИЙМАННГА КЕСИЛГЕН [адам] Муслийман динли атадан, анадан  туугъан адам.

КИНДИК АНА Сабийни киндигин кесген ана (ол экинчи анагъа саналады).

КИР КЁЗ КЪАРАМАСЫН къара: КЁЗ ТИЙМЕСИН.

КИР КЪОНДУРМАЗГЪА (къакъдырмазгъа – угъайл.) Биреуню намысын бийикде жюрютюрге, анга шарайып тапмазгъа.

КИР СУУУН ЧАЧАРГЪА [ёлгенни] Ёлгеннге садакъа берирге.

КИРГИНЧИГЕ КИРИРГЕ Башха адамны юйюнде хаух жашаргъа (кесини юйю болмагъандан).

КИРДЕН ИЙИС АНГЫЛАМАГЪАН [адам] (Нарт айтыу.) Ахшыны, аманны айырмагъан, ангысыз адам.

КИРИ БОЛГЪАН [адам] Байлыгъы, кючю, ырысхысы, мюлкю кёп адам.

КИРИТЛИ КЮБЮР БОЛУРГЪА(этерге) 1. Адам биреуню жашырын сёзюн  ичинде чиритирге, кишиге айтмазгъа, ышаннгылы болургъа. 2.Къадама кючлю болургъа,
къорууланыуда тап онгла бла хайырланыргъа.

КИРИУ ЭТЕРГЕ (къатдырыргъа) Сабий тиш чыгъарыргъа.

КИРИУДЕН ЧЫГЪАРЫРГЪА (къарач.) Къарыусуз болургъа, аманнга таяныргъа.

КИРПИ КЪОРКЪУУ Къалтырауукъ берген къоркъуу.

КИРПИК КЪАКЪГЪЫНЧЫ Бек терк.

КИРПИК КЪАКЪМАЗГЪА (къысмай къараргъа) 1. Таймай, бир затха эс буруп къараргъа. 2. Жукъламай турургъа.

КИТАП АЧАРГЪА (ачдырыргъа) Къуранны окъуп, анда биреуню жашауун, къадарын билирге.

КИТАПХА КЪАРАГЪАНЧА (айтыргъа) Ишни, затны тюз болумун, кертисин айтыргъа.

КИЧИ БОЛ ДА... Жумуш эт деп, кесинден кичиден тилегенде айтылады.

КИШИ КЪОЛУ БЛА ХАНС (мурса) ЖЫРТХАН [адам] Биреуню къыйыны бла кесине хайыр тюшюрген адам.

КИШИ КЪОЛУНА КЪАРАМАЗГЪА (къаратмазгъа) Биреу кереклисин излемезге, жалынчакъ болмазгъа (излетмезге, этмезге).

КИШИ ОРТАСЫ БОЛУРГЪА Эр кишиге къыркъ-элли жыл болургъа.

КИШИ ЮЙЮ Тиширыуну баш иесини юйю.

КИШИГЕ КЪОШМАЗГЪА Биреуню бирсиледен бек сюерге.

КИШИНИ КЪОЛУН ЖЕТДИРМЕЗГЕ Кишини болушлукъгъа къоймазгъа.

КИШТИК КЁЗЛЕРИН КЪЫСЫП (жумуп) АШАГЪАНЧА (ашагъанлай, ашагъан кибик) (Нарт айтыу.) Ыспасын чыгъармай, хайырын алыргъа.

КИШТИК (тюлкю) КЪУЙРУГЪУ БЛА ОТ САЛГЪАНЧА (салгъанлай, салгъан кибик) (Нарт айтыу.) Сансыз адам уллу хата этгенлей.

КИШТИКНИ ОТХА ТАРТХАНЧА (тартханлай, тартхан кибик) (Нарт айтыу.) 1. Бир затны этерге унамай, аякъ тирерге. 2. Бир ишни багъалатып этерге.

КИШТИКНИ СУУУКЪ ЖЕРГЕ ТАРТХАНЛАЙ Къуруда биреуню кереклисине болушдургъанны юсюнден айтылады.

КОШТ БАЛАСЫ КИБИК (эски: кошт – тонгуз бала) Сабийге къаты урушханда айтылады.

КУКА СЁЗ Алдау, омакъ сёз.

КУКУК КЪЫЧЫРГЪАН КЮН УЗУНУ Жай кюнню узунуна деген магъанада.

КУКУКГА АЛДАТЫРГЪА Ач къарангы кукук къычыргъанны эшитирге.

КУНДУШ АШАГЪАН ТАУУКЪ КИБИК (кундуш ашагъан тауукъча, кундуш ашагъан тауукълай) [адам] (Нарт айтыу.) Тели адам кибик деген магъанада.

КУНДУШ КИБИК КИЙИНИРГЕ Омакъ кийинирге.

КУРС ЭТЕРГЕ (къарач.) Зауукъ этерге, ойнаргъа, кюлюрге, солургъа.

КЫСКЫНЫКГА КИРИРГЕ (къарач.) Биреу адыргыгъа къалыргъа, амалсыз болургъа.

КЮБЕ ТЕШМЕГЕН [къыз] Эрге бармагъан къыз.

КЮБЮР ЖАМАУ Жан харекет.

КЮЕРГЕ-БИШЕРГЕ 1. Ауругъан адамны бийик температурасы болургъа, бек къызаргъа. 2. Биреу ачыулу болургъа, бушуу этерге.

КЮЗ СОКЪУР ЧИБИН КЪАПХАНЧА БОЛУРГЪА Бек ачыгъандан сескеннгенча болургъа.

КЮЙГЕН ЖЮРЕК Умутуна жеталмай жарсыгъан адамны жюреги.

КЮЙГЕН ЮЙДЕН ЧЫКЪГЪАН КИБИК [адам] Жарлы (ырысхысы, харекети болмагъан) адамча.

КЮЛ БОЛУРГЪА (кюл-кёмюр этерге). Ёлюрге, дуниядан кетерге (къырыргъа, ёлтюрюрге).

КЮЛКЮ ТАРЫРГЪА (къабыныргъа) Адам, кюллюгюн тыялмай, уллу таууш этип кюлюрге.

КЮЛЮН КЁКГЕ СУУУРУРГЪА (къарач.) Кюйдюрюрге, тас этерге, къурутургъа.

КЮМЮШГЕ КЪАРАСАУУТ САЛГЪАНЧА Бир затны ариу жасагъанда, омакъ этгенде айтылады.

КЮМЮШЧЮНЮ КЮМЮШЮ БУЗУЛУРГЪА (Нарт айтыу.) Ётюрюк айтыргъа.

КЮМЮШЧЮНЮ ТАУРУХУ Ёппе-ётюрюк, бош хапар.

КЮН АНАСЫНЫ КЪОЮНУНА ТЮШГЕН [заман] 20–24 декабрьден сора кюн къысхадан узуннга айланнган заман.

КЮН БЕЛИНЕ ЁТЕРГЕ Эринирге, ишлерге сюймезге.

КЮН БЕРМЕЗГЕ Биреуге жашаргъа къоймазгъа, тынчлыкъ бермезге (унукъдурургъа, къыйнаргъа д.а.к.).

КЮН БЕТ Жерни къыбылагъа айланнган жаны.

КЮН БЕТДЕН АЙГЪАКЪ Адамны иги, зауукъ, бай жашагъаны бетинде, этинде кёрюнеди деген магъанада.

КЮН БУЗУЛУРГЪА Хауа осалгъа тюрленирге (къар, жауун жауаргъа; туман, балчыкъ болургъа).

КЮН (сокъур таякъ, марал) ЖАУУН Кюн тийип тургъанлай жаугъан жауун.
(кимге) КЮН ЖОКЪДУ Жашау эркинлиги, тынчлыгъы жокъду.

КЮН КЕЧИНДИРИРГЕ. 1. Биреу, ишлемей, кюнлени оздурургъа, мулжургъа. 2. Ауругъан адамгъа жашаргъа кёп къалмагъанды деген магъанада.

КЮН КЁРМЕЗГЕ Зауукъ, ырахат жашаялмазгъа.  

КЮН КИРИРГЕ (ичине, башына кюн тюшерге) Къызыудан онгсуз болургъа, аурургъа.

КЮН КЪАЙТЫРГЪА Жыйырма бешинчи декабрьден кюнню узунлугъуна къошулуп башларгъа.

КЮН КЪУШЛУКЪ Эрттенликде кюн къыздырып башлагъан, эрттен чыкъ къуругъан заман (къушлукъ азыкъны заманы).

КЮН ТИЕРГЕ (кимге болса да) Жашау игиге айланыргъа, онгуп башларгъа.

КЮН ТУТУЛУРГЪА Кюн жарыкъ айны ауанасындан жерге жетмезге.

КЮН ТУУУШ Тёгерекден аяз урмагъан, кюннге ачыкъ, жылы жер, къыбыла жаны.

КЮН УУАТЫРГЪА (къарач.) Заманын хайырсыз оздурургъа, жукъ ишлемезге.

КЮН ЧЫГЪАРГЪА Аллай иги заман жетерге, келирге.

КЮНАМАННЫ КЪУШУЧА (къарач.) Мугурайып, симсиреп деген магъанада.

КЮНДЮЗ ИТ БОЛУП, КЕЧЕ БЁРЮ БОЛУП (ишлерге, жашаргъа) Къыйналып, чексиз урунуп, жарлы жашаргъа.

КЮНДЮЗ ЧЫРАКЪ БЛА ИЗЛЕСЕНГ ДА ТАПМАЗГЪА Керекли заманда излегенинг табылмазгъа.

КЮНЛЕРИ САНАЛЫРГЪА Адамгъа жашаргъа аз заман къалыргъа.

КЮННЮ ЖАНЫ ЖОКЪДУ Кюнле бек къысха болгъандыла.

КЮНЮ БАТАРГЪА Биреуню жашауу, иши осалгъа кетерге.
(кимни) КЮНЮ КЕЛСИН! Биреу сынагъанны сынасын деген магъанада (къаргъыш).

КЮНЮ КЪАРАНГЫ БОЛУРГЪА 1. Жашау осал, татыусуз болургъа. 2. Сокъур болургъа, кёзлери кёрмезге. 3. Мен насыпсыз деген магъанада.

КЮНЮ КЪУРУГЪАН (кюню къурурукъ) Уллу палах болгъан деген магъанада.

КЮНЮ ТЮЙЮЛДЮ Мудахды, халы осалды деген магъанада.

КЮНЮН БЕРИРГЕ (кёргюзтюрге) Биреуню урургъа, тюерге (урушургъа, аманлыкъ этерге).

КЮНЮН КЪАРАНГЫ ЭТЕРГЕ Биреуню жашауун бузаргъа.

КЮНЮН ТЁГЕРГЕ Жашауу осалгъа кетерге.
 (биреуню) КЮТЮП АЙЛАНМАЗГЪА Кесине жетмеген зат ючюн жууаплы болмазгъа.

КЮУШЕННГЕНИН БУЗМАЗГЪА (къарач.) Жюрюшюн, кесин жюрютюуюн тюрлендирмезге.

КЮЧ КЁРЮРГЕ Бир зат къыйын тиерге, жюреги къыйналыргъа.