Шахарны атына пашаны аты нек аталгъанды?

Къарачай-Черкес Республиканы ара шахары Черкесскде  уллу къыралыбызда  жашагъан миллетлени асламыны келечиси кеслерине  орун тапхандыла. Ара шахарыбыз  ёсе, айный баргъанына барыбыз да шагъатбыз.   Алай анга Батал - пашинск деген ат нек бегип къалгъанын жаш тёлю артыкъ хапарлы болмаз.   

1790 жылда сентябрьни ахыр кюнлеринде Шимал Кавказны аскер тарыхында артыкъда магъаналы сермеш   Къобанны жагъасында болгъанды. Генерал-майор Иван   Герман, Батал-паша башчылыкъ этген  мингден аслам тюрк аскерге  къажау къазауатха чыгъып, аны ууатхандан сора, Россейни     кючюню махтауун ёсдюргенди.  35 жыл озгъандан сора уа уруш баргъан тюзде къазакъланы элини мурдору салынады. Анга уа орус аскерге хорлатхан тюрк пашаны аты аталады.   

Жашауда сейир этерча  затла кёпдюле. Уруш  бла байламлы ишлени тарыхында  быллай шарт не ары дери, не андан сора болмагъанды: элге хорлагъан генерал-майор Германны аты угъай, ууатылгъан душман   аскерни башчысы Батал-пашаны аты аталгъанды. 1825 жылдан 1934 жылгъа дери  бюгюннгю Черкесск шахар ол атны  жюрютюп тургъанды.

Екатеринодарда (Краснодарда) 1896 жылда «Погром Батал-паши на берегах Кубани 30 сентября 1790 года» деген китап чыкъгъан эди.  Анда уа   Батал-пашаны 30 минг аскерчиден къуралгъан  корпусу   Къобанны къалайы бла ётгени, урушха киргени да жазылыпдыла.   Сермеш а бюгюннгю Абазинка сууну жагъасында баргъанды. Ол кезиуде черекни аты Тохтамыш болгъанды.

Иван Германны башчылыгъында орус аскерлени хорламы Кавказ урушда энчи магъананы алады. Ол  кавказ  халкъланы орус къыралгъа ал бурдургъанды.

Батал-паша Анапа бла Суджук къалада орналгъан аскерлерин  Россей бла къазауатха эки жылны хазырлагъанды. Ол кавказ  миллетлеге бек ышаннганды, аны аскерине жакълыкъ этерикдиле деп умутлу болгъанды. Алай бла ол Шимал Кавказны халкъларын тюрк солтанны байракъ тюбюне  жыяр  мурат этгенди.

Тюрк аскер Къобанны бойнуна жетгенинде, оруслула артыкъ сейирсинмегендиле. Нек десегиз  аланы урушха хазырланнганларын  билип тургъандыла. Алайда Кавказ, Тифлис, Астрахань драгун, Хопёр къазакъ полкла, егерьлени юч батальону, атлы бригада – барысы да бирге  беш минг адам – душманнга къаршчы турадыла. Орус аскерни онсегиз тобу окъ  жаудурургъа хазыр болады.

Иван Герман ол кезюуде кесини корпусу бла бюгюннгю Суворовкадан 10 километр  жууукъда тургъанды. Ол, жолун къыбыла таба буруп, Батмакълы сууну (шёндю Овечка черек) онг жанында тохтагъанды.  Къобаннга  къошулгъан  жерде ол тюрк сауут-сабаны  тауушун эшитгенди.

«Погром Батал-паши…» деген китапда жазылгъаннга кёре, Германнга болушлукъгъа кавказ миллетледен къуралгъан аскер бёлюм  да  жетгенди. Оруслула Тохтамыш сууну жагъасында душман аскерле къалай хазырланнганларын кёрюп тургъандыла, Батал-пашаны акъ шатыры  да кёз алда эди.

Генерал-майорну  болумуна сукъланырча тюйюлдю –  душманны атлы эмда  жаяу аскерлери андан тёрт кереге кёп эдиле. Батал-пашаны артиллерия кючю да онглу болгъанды – оруслуланы 18 топлары бар эсе, тюрклюленики уа 30   жетгенди. Къазакъ отрядла,   атларын не къыздырып келселе да, сермеш боллукъ жерге кече бла кюнден алгъа  жеталмазлыкъларын ангылагъан аскер башчы болушлукъ    сакъламагъанды.

Орус генерал чабыууллукъну биринчи башларгъа таукел болады. Урушну не къадар алгъа башласа, ол къадар онглу боллугъун  ангылайды. Алай бла, 30 сентябрьде  танг ала, Невинномысскдан анга болушлукъгъа келген  генерал Булгаковну отрядларын да сакъламай, Герман урушну ачаргъа таукел болады. Сермешге кирирден алгъа уа    аскерчилери   ач болуп, къарыуларын тас этмесинле деген ниет бла алагъа иги аш ашатады.

Кавказ миллетледен къуралгъан бёлюм а,  Къобанны сол  жагъасында жарланы тюплеринде бугъунуп, Батал-пашаны резерв кючлери кёрюннгенлей, аланы  жолларын кесерге хазыр болады.  Алай бла  Герман Тохтамыш сууну бойнунда тюрк аскерге танг ала  чабыуул этеди. Аны сакъламагъан душман аскерле  жанларын сакълар къайгъылы боладыла, бир бирлерине тынгыламай, къачып башлайдыла.  

«Мен аланы  лагерьлерин алыргъа умут этип, заманны тас этмей, насыбымы ычхындырмаз муратда, сермешге кирдим», - деп  жазгъанды И.Герман. Тюрклюле  оруслулагъа бой саладыла, аланы лагерьлери патчах аскерни къолуна тюшеди, Батал-пашаны  жесирге аладыла, аскерчилени кёбюсю къырылады.  «Батал-паша   юч кюнню аскерин  жарашдырыу бла кюрешип турмай, бизден алгъа Тохтамыш сууну алса,  аны алай  женгил хорлаяллыкъ тюйюл эдик», - дегенди И.Герман.

Тарыхчы Шаманланы Ибрагим ол кезиуню юсюнден бизге кесини оюмун билдиргенди:   «Миллетде Батал-паша орус патчахха сатылгъанды  деген хапар эрттеден жюрюгенди.   Кертиси бла да, ол сермешде хорлагъан Иван Германны аты аталмай, уруш баргъан тарых  жерге Батал-пашаны аты ол ишледен сора кёп жылла озгъандан  сора нек аталгъанды? 30 минг аскерни  башчысы   беш минг адамгъа кесин къалай хорлатханды?

Былайда дагъыда бир шартны айтыргъа тийишлиди. Бу урушдан сора Германнга уллу даража берип,  эки айдан Голландиягъа ашырадыла. Ол анда орус десант корпусха башчылыкъ этгенди.   XIX ёмюрню ал кезиуюнде аны аты  Кавказда сагъынылмайды, ахырда унутулуп къалады.  

Батал-пашаны къадары да сейирди. Орус къыралны тилеги бла аны Тюркде кечедиле, кесин да Трабзонда комендант этип саладыла. Иван Иванович Герман да, Батал-паша да  1801   жылда  ауушхандыла.

Ол сермешден  сора  тюрк атлары болгъан череклени, жерлени   атлары да  тюрлендирилгендиле. Сёз ючюн, Инджик суу-Зеленчукга, Батмакълы - Овечкагъа, Келты - Жмуркиге, Тамлыкъ - Таллыкъгъа, Тохтамыш - Абазинкагъа, Батыр суу - Жагъанасха», - деп ангылатханды бизге тарыхчы.