Халкъыбызны ёхтемлиги

  Уллу Хорламны 75-жыллыгъына

1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда Хорламны парады – къыралыбызны тарыхында бек сыйлы эмда махтаулу кюнюча къалгъанды эмда къаллыкъды. Ол къанлы сермешлени, айтып айтмазча къыйын кюнлени ахырыны белгиси эди. Анда къолларында гранатлары бла танкла бла бетден-бетге тюбешген, душманныокълары сызгыра тургъанлай, ёрге туруп, солдатланы алгъа элтген жигитле Къызыл майданда аланы кёллендирген къызыл байракъларын кётюрюп, башларын ёхтем тутуп, халкъны аллы бла ётгендиле. Къанлы душман ёмюрюнде ёрге къопмасын дегенча, анга налат бергенча, аны урушда сыйыргъа байракъларын кюйдюрюр ючюн, келтирип, бир тёбеге атхандыла.

Бу сыйлы кюнде болгъан халны жазыучу Всеволод Иванов кесини 1945 жылда «Известиягъа» жазгъан статьясында толусунлай кёргюзтгенди. Бюгюн аны басмалайбыз.   

Аскерле тизгин болуп сюелгендиле. Хар жыйымдыкъ полкну къатындагъы байракъла чайкъалмай турадыла.  Парад кийимлерин да кийип, къууанчны эм хорламны белгилерин – орденлени да тагъып – айландыла генералла тизгинлени алларында, солдатланы бетлерине тюрслеп къарай. Фуражкала, лётчиклени шлемлери, каскала, сокъур жауунчукъну тамычыларын агъыза,  майданны кюмюш - алтын бетли юзмезден жасалгъан  жолчукъларына нюр бетли жарыкъны жаядыла. Кёк туманлыды, хауа жауунлуду, ол бизни сыйлы  сабанларыбызгъа агъады, тирликни ашыкъдыра… Да не этериксе, жауун жауа эсе!

Адамла жюрюгенде кёлчюкледен чачылгъан тамычыла, кюмюш минчакълача, тёгюледиле. Тёгерегингде ийнакълаулу, насыплы кёзлеге, солдатланы  кюнде кюйген бетлерине, Кремльни къабыргъаларына, алада жазылгъан «Ленин» деген сёзге,  Кремльни къабыргъасыны ары жанында чайкъала тургъан къызыл байрагъыбызгъа къарагъандан тоймайса.

Оркестрни быргъылары жарыкъ жылтырайдыла, биз эрттеден бери иги билген маршны, музыкасы тохтаусуз согъулады, аны ауазын бир киши да кёрмейди, къая къызны ауазынча. Алай эсе да, барыбыз да эшитебиз. Былайда майданнга жыйылгъанла барысы да, боллукъ тёлюле аланы кёрлюк тюйюл эселе да, хар айтхан сёзлерин, шёндю биз маршны музыкасын – хорламны музыкасын – эшитгенча, ачыкъ эшитирик сунадыла.

-Аллах сакъласын сени, Ата журтум, мени дуниягъа жаратханынг эм бу от боранлы, адам айтып ангылаталмазгъа иги кюнлеге, Хорламны маршыча, атламлы кюнлеге келтиргенинг ючюн деп, сагъышлы айтады былайгъа келгенлени хар бири да.

Оркестрле халкъ сакълап тургъан маршны согъадыла. Аны тауушу, алтын топ кибик болуп, Къызыл майдан бла тёнгереп барады, ол кезиуде, марш согъула тургъанда, Спасский къаланы къабакъ эшигинден Совет Союзну юч кере Жигити Маршал Георгий Константинович Жуков, акъ атха минип, парадха башчылыкъ этерге атланады. Къаратор ат аны аллына жортады.  Совет Союзну эки кере Жигити, парадны командующиси маршал Константин Константинович Рокоссовский Жуковха  рапорт берирге жетеди.

Экиси да аскерчилени тизгинлерини аллары бла, «ура» деген къычырыкъла да аланы ашыра, барадыла. Аскерчиле  «ура!» деп къычырыр заман къачан жетеди деп сакълап тургъаннга ушай эди болум. Ол «ура» да Къызыл майданны кёгюнде, алайдагъы орамланы башларында, битеу дунияны башында,  бизни насыбыбызны, бизни къууанчыбызны жарыкъ белгисича, учады, къатлап-къатлап. Ол къууанчлы «ураны» трибунала,  Мавзолей да эшитедиле, аны эшитгенле жууукъдагъыланы да кёредиле,  аны бла бирге жылыулукъну да, творчестволу итиниулюкню да сезедиле: кеси жашауларын, этген ишлени, жангы шахарланы, заводланы, жолланы, машиналаны кёредиле, адам айтып ангылаталмазча къууанчлы тангланы, огъурлу ингирлени кёредиле…

«Ура» шошайгъан эсе да, ол Маршал Жуков  Хорламны юсюнден, анга къалай хазырланнганыбызны, къалай жетишгенибизни юслеринден сёз айта тургъанда да, «ура» дунияны толтургъанча кёрюне  эди бизге.

Бир уллу сейирлик журтну мурдор ташлары таууш этип  салыннганча, артиллерияны къууанчлы залпларыны  тауушларын элияча жырып, эшитиледи Совет Союзну уллу кючю болгъан махтаулукъ жыры – Гимн. Оркестрни 1400 адамы жырлайдыла аны. Сора трубаны тёзюмсюз жаш ауазы къууанчлы маршны башларгъа белги береди.

Сора дауурбасланы, инжиле тёгюлгенча,  кюмюш тауушлары, литаврланы кёксюл ауазлары бла  жигитлени бирикдирилген полклары, бирден аякъ алып, атлайдыла.

Уллу Хорламны кючю барады майданда.

* * *

Сиз барыгъыз да эсигизде тута болурсуз къаугъалы, къарангы кечеге ушашлы бу сёзлени. «Баренцево тенгизден Къара тенгизге дери созулгъан фронтда къаты сермешле тохтаусуз барадыла»,-деген сёзлени. Сиз эсигизде тута болурсуз биз ол сёзлени жюреклерибиз жарылыргъа жетип окъугъаныбызны. Душман кючлю эди, хыйлачы эди, къатыжюрек эди, ол бек кючлю техника бла сауутланып эди, душманнга ишлей эди къул болгъан Европа да.

Бизни халкъыбыз тарыкъмагъанды. Ол жашаулу эм, тенгизча толкъунлу, къаяча, къаты болуп сюелгенди душманнга къажау, кёлленип,  кюч-къарыу алып, артына аудургъанды, аны журтунда ёлюм шошлукъ тохташдырылгъынчы, тюйгенди.

«Баренцево тенгизден башлап Къара тенгизге дери созулгъан фронтлада…»

Энди уа уллу байрам, Хорламны парады. Аны Карелия  фронтну аскерлери ачадыла. Ала Баренцево тенгизни тийресинде сермешгендиле, къаты, кюйсюз, сууукъ кюнледе Туугъан журтларына къызыу сюймекликлерин тас этмегенледиле,  къаты бурдум желледе, шошлукъ бийлеген къаялада, тюпсюз тенгизлени эм огъурсуз череклени жагъаларында душманны ууатхан аскерледиле.

Тыйыгъычсыз эм адам эсича кючлю сюнгюле, алгъа итинипдиле. Бир кибик атлап барадыла маршда аскерчиле. Жюрекге къалай асыуду Къызыл майданда аякъланы бирден алып барыу… жюрек ыразылыкъда, ёзен кибик кенгликде барыу!

Карельск фронтну бирикдирилген полкуну ызындан ленинградчыла барадыла. Россейни сыйлы шахары,  Октябрь революцияны ара шахары, бурдум боран кибик кючлю, хар заманда да деменгили эм къартаймагъан жаш, черек сууча, терк баргъан, жырчы шахар, бизге жашауну кертилигин, керти жигитликни, эсден кетмезлик историяны  шахарыны сатырлары барадыла. Ол хар заманда да историялы эм таза жюрекли болгъанды. Аны историясы къалкъанды – бизни битеу къыралыбызны немисли ууучлаучуладан къоруулагъан къалкъан болгъанды. Ленинград да кёргюзтгенди тенгиз толкъунларыча тауусула билмеген кючю болгъанын: тоя билмеген гитлерчи гудучуланы тюйюп къыстагъанды…

Биринчи Балтика фронтну жигитлери барадыла майданда. Акъсыл-кёксюл, сагъышлы тенгиз, юзмезли тёбеле, тохтауу болмагъан жел чайкъалта тургъан назыла. Былайда Балтиканы азатлагъанда, уллу жигитлик этгендиле ол фронтну аскерчилери, аланы юслеринден кёп жыр да тизгендиле адамла, ала мамыр жашауну биринчи парадында бирча эм ышаныулу атлайдыла. Мында салыннганды эпосну эм аланы юслеринден жырланы тутхучлу мурдорлары да.

Ючюнчю Белорус фронтну ветеранлары эм жашлары барадыла майданда. Ала биринчи болуп ётгендиле Германияны, ол фашист Германияны чегинден. Ары дери уа Орёлну къатында, Минскени тийресинде, Каунасны эм Кенингсбергни орамларында аямай эм тынгылы тюйгендиле махтанчакъ немисли фашистлени, бетсиз кюл этгинчи дери. Восток Пруссияны ара шахары Кенингсбергни да ала алгъандыла, айтып ангылаталмазча чабыууллукъ этип.

* * *

Кенгнге эм узакъгъа эшитилген дауурбас таууш, хорламны ауазыча, эшитиледи. Эки жюз аскерчи, эки жюз жигит ол ариу  таууш бла бирге энишге  ийилген байракъланы элтедиле. Аланы дарий эм къатапа  къумачларында – огъурсуз белгиле, басынчакълауну эм акъылсызлыкъны белгилери. Ала фашизмни белгилеридиле, свастикаладыла, гитлерчи Германияны белгилеридиле. Ол байракъланы арасында адам эт ашаучуну, акъылсыз къычырыкъчыны – Гитлерни ёз штандарты да  барды. Ол байракъланы,  Къызыл майданны ташларында сюйреп элтип, бизни аскерчилерибиз Мавзолейни аллында жерге атхандыла.

Барадыла эм тохтаусуз барадыла бирикдирилген полкла, киши тыялмазча барадыла, аны бла бирге ышаннгылы атламла бла, хорлагъанланы атламлары бла. Аланы башларында роза гюлле кибик, къызыл  мыдыхча, жана, чайкъаладыла къызыл байракъла, оркестр да бийик эм сейирлик ауаз бла чакъырады аскерчи колонналаны жолгъа, отча жаннган, чыкъ олтургъан сауутлары бла.

Экинчи Белорус фронтну бирикдирилген полку барады майданда, ёхтем атлап, Гдыньны, Гданскени,  Штетинни эм башха кёп шахарны алгъан махтаулу фронт барады. Аны ызындан Биринчи Украин фронт, Тёртюнчю Украин фронтну бирикдирилген полку барады. Экинчи  Украин фронтну, Ючюнчю Украин фронтну бирикдирилген полклары… Не уллу махтау сёзле да жетерик тюйюлдюле аланы бизни къыралыбызны айныууна, хорламына  берген къыйынларын, жигитликлерин санап берирге. Мындан ары да кёп - кёп жылла ичинде  къыралыбызны алыкъа атлары айтылмагъан художниклери эм жазыучулары ала этген уллу ишлерини, жигитликлерини юслеринден жазарла эм суратла ишлерле. Аланы жигитликлерин бизни жюреклерибиз ачыкъ этгендиле, сёз да жокъду, художниклени бояулары да ачыкъларыкъларына аланы, адам улу билсин жигитлени, аланы оюмларын, жарсыуларын, аланы Ата журтха сюймекликлерин. Толу ачыкълансынла, ол сюймекликни жаратханланы атлары, ачыкъ болсунла, аланы  хайырындан этилген жигитлик да деп.

* * *

Барадыла ала, Мавзолей бла тенглешгенде офицерлени уллу бичакълары, кёксюл бет ала, ёрге кётюрюледиле.  Солдатланы сюнгюлери да къалай эсе да бир сейирлик халда алгъа итинип тохтайдыла. Солдатла Сталиннге салют бередиле. Ала анга къарап барадыла. Аланы хар атламларында, сауутларыны жылтырагъанларында, аланы санларыны тепгенлеринде да Хорламны чексиз къууанчы, бизни жашауубузну чеги болмагъан махтаулугъу, Ата журтубузну, битеу Совет къыралны татлылыкълары сезиледиле.