Ыспас сёзлени саулай миллетге айтадыла

Уллу Хорламны 70-жыллыгъыны байрамларыны аллында    Уллу Ата журт урушну жылларында Къашхатауну тийресинде  болгъан къазауатда  жоюлгъан 300-ге жууукъ совет аскерчилени къарындаш къабырларында стела ачылгъан эди.  Мемориалны ишлетиуню башламчысы –   Уллу Ата журт урушну, урунууну, Сауутланнган Кючлени ветеранларыны Къашхатау шахар советини башчысы Уяналаны Викторду.  Биз аны бла излеу ишле къалай бардырылгъанларыны юсюнден ушакъ этгенбиз.

- 1942 жылда былайда баргъан къазауатда ёлген  аскерчилени атларын барысын да тохташдырыргъа  онг болгъанмыды?

-  Подольскда Къоруулау министерствону архивинде болуп,  бу жерледе  сермешген аскерчилени документлерин  излеп кюрешгенме.   Ахыр жыллада энтта тёрт жыйырмадан артыкъ адамны аты ачыкъланнганды. Алай бу шартла да толу тюйюлдюле, сёзсюз, излеу-тинтиу ишлени андан ары бардырыргъа керекди.  

Эсгертме Уллу Хорламны 70-жыллыгъын белгилегенде  къууанчлы халда ачылгъанды,  алай алыкъа проект ахырына жетдирилмегенди. Аны юсюнде ол къанлы къазауатда ёлген аскерчилерибизни атлары, ала къазауатха къайсы  жерледен чакъырылгъанлары, башха шартла да жазылыргъа керекдиле. Ансыз ол белгисиз къабыр болуп къаллыкъды.   

Бюгюнлюкде уа Калининграддан,  башха шахарладан, элледен да   мында асыралгъан аскерчилени жууукълары сёлешип, ыразылыкъларын айтадыла. Сёз ючюн, Калининграддан Ковалёвланы юйюрюню келечилери саулай таулу миллетге ыспас этедиле. Бизни атлары-чуулары чыкъмай тургъан аталарыбызны-аппаларыбыз къайда асыралгъанларын табып, аланы атларын белгили этип, хурметлерин кёргенигиз  ючюн сау болугъуз, дейдиле.  

Азербайджанлыланы Къабарты-Малкъарда диаспорасыны келечилери келип, дууа да тутхандыла, гюлле да салгъандыла. Ала эсгертмени тёгерегин-башын тапландырыргъа къолларындан келгенича болушургъа айтхандыла. Анда уа 32 азербайджанлы асыралыпды.

Битеу да бирге уа бу къарындаш къабырда  17 миллетни келечилери кеслерине ахыр жер тапхандыла. Азербайджанлыладан сора  грузинлиле, къазахлыла, къыргъызлыла, узбеклиле, украинлыла да бардыла. Грузинлилени республикада  диаспораларыны башчысы Анзор  Лобжанидзе да сёлешгенди. Ол да болушлукъ берирге хазыр болгъанын айтханды. Бу адамла да жууукъларын унутмай, алагъа хурмет этгенлери ючюн сау болсунла.

- Къабыр тас болуп къалыргъа да аздан къалгъан эди…

- Кертиди, таулула кёчгюнчюлюкде тургъан 13 жылны ичинде  анга  адам да къарамагъанды, бу жерни мурса басып,  къабыр ахырда кёрюнмей къалгъанды.   Дагъыда черек жагъаны талап, сюеклени суу алып кетеди деген къоркъуу чыкъгъан эди. Аскерчилерибизни жангыдан асыраргъа кереклисини къайгъысын этип, республиканы оноучуларына тилеп тургъанбыз.  Алай бла  аланы сюеклери  жангыдан асыралгъандыла. 

Былайда айтырыгъым, бу къабырны, анда жатхан 300 аскерчини атларын да биз жаланда таматаларыбызны ахшылыкъларыны, адамлыкъларыны хайырындан сакълаялгъанбыз. 1942 жылда октябрьде Къашхатаугъа кирген жерде гитлерчиле бла къанлы сермешде Къабарты-Малкъарны къоруулагъан 37-чи аскерни экинчи дивизиясыны 875-чи полкуну аскерчилери къырылгъандыла.    Ол къанлы кюнлени эслеринде тутханла айтханларыча, Герпегежден башлап Къашхатаугъа кирген жерге дери ёзен адам ёлюкледен толу болгъанды. Уруш жыллада элде хазна эр киши къалмагъанды. Аны ючюн акъсакъалла, тиширыула, сабийле совет аскерчилени ёлюклерин жыйып, барысын да бирге Черек  сууну жагъасында асырагъандыла. 

Ала  немислиле Къашхатаугъа киргенде,  бу ёзенде быллай бир адамны асырагъанларын кёчгюнчюлюкде да унутмай, жаш адамлагъа айтып, юйретип тургъандыла.    Аласыз бу къабыр унутулуп, тас болуп да къалыргъа боллукъ эди.

- Сиз тинтиу-излеу иш бла кёп заманны кюрешесиз. Бюгюнлюкде урушну юсюнден битеу шартла ачыкъланнгандыла дерчамыды?

- Бюгюн-бюгече да тинтиулени тохтатмайма. Архивледе уа республиканы аскер тарыхы  бла бирге  эрттегили таулу эллени, белгили адамларыбызны, адет-тёрелерибизни, тукъумларыбызны, культурабызны юслеринден документле, жангы шартла энтта кёпдюле.

  Уллу Ата журт урушну тарыхы толусунлай тинтилгенди,  бир белгисиз шарт да къалмагъанды деп айталмайма.  Архивлеге тюшмей къалгъан документле да къаллай бир болурла? Къашхатауну тийресинде сермешни юсюнден бир жерде айтмайдыла. Аскерлерибизге салыннган къоранчны тергегенде уа, Къабарты-Малкъарда анда уллу, къанлы да къазауат болмагъанды.

Немислиле Къабарты-Малкъаргъа Тамбукан кёлню жанындан киргенлеринде, къоруулау ыз Курп бийикликни тийреси бла баргъанды. Алайда уа эки ай баргъан урушда 400 адам ёлгенди. Кесигиз да сагъыш этигиз, Къашхатаугъа кирген жерде тогъуз сагъатны ичинде уа 300 аскерчибиз жигитлеча ёлгендиле. Бу эки къазауатны ачылыгъын, кюйсюзлюгюн тенглешдирген да къыйынды.

- Кертисин айтханда, тарых бек сейир илмуладан бириди. Алай сизнича тинтиу ишле бла кюреширге уа хар адамны да къолундан келмейди. Сиз а къалай кёлленнгенсиз  бу жумушха?

- Сюйген, билген ишинг бла кюрешгенден уллу насып болмаз.   Кёчгюнчюлюкде таматаларыбызны Къашхатауну тийресинде баргъан  сермешни юсюнден хапарларына сейир этип тынгылаучу эдим. Бери къайтханыбызда уа акъсакъалларыбыз айтхан жер къайда болур деп, бек алгъа аны излейме. 

Бир жол а къолума генерал Захаровну «Плечом к плечу» деген китабы тюшеди. Ол а 2-чи гвардиялы стрелковый дивизияны командири болгъанды, Нальчикде  аны аты орамладан бирине да аталгъанды.

Ол кезиуде уа Уллу Ата журт урушну тарыхына сейирим уллу болгъанды,    бир китапны, кинону да къоймай окъугъанма,  къарагъанма. Генерал Захаровну китабында уа Къашхатауну тийресинде къазауатны юсюнден   шартланы табама. Анда айтылгъан затла  таматаладан эшитген хапарлагъа келишгенлери  мени бек сейирге къалдырадыла. Ма андан сора бу жумушну ызындан болургъа, жигит аскерчилерибизни атларын тохташдырыргъа, Къашхатауну тийресинде болгъан къанлы сермешни халкъгъа баям этерге кереклисине толу тюшюннгенме. 

Андан сора да, атам Уллу Ата журт урушха къатышханды, ол бир ненча кере жаралы да болгъанды. Ол да кёллендиргенди мени. Мамыр жашауну къоруулагъан, бюгюн биз ырахатлыкъда  жашар ючюн жанларын-къанларын аямагъан аталарыбызны, аппаларыбызны алларында  борчлубуз.  Къолубуздан келгенича аны толтурургъа, ёсюп келген тёлюлени да анга юйретирге керекди.

Бу эсгертме уа къуру къашхатаучуланы бети тюйюлдю – ол саулай миллетибизни  ёхтемлигиди.  Халкъыбызгъа кир къондуруп, аты  бандитлеге чыгъарылып, киши жерине ашырылгъанларында да, таматаларыбыз адамлыкъ даражаларын тас этмегендиле. Былайда ёлген аскерчилени  жигитликлерин унутмай, бюгюн биз алагъа баш урурча этгендиле.