«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны) 
Суратлау магъаналы, бир бирлерине къошулуп,  энчи магъана къурагъан сёз тутушланы бизни ата-бабаларыбыз кёп сынауладан сора такъгъандыла. Аланы билип, ушакъда хайырланыу уллу зауукълукъ береди.

З
ЗАБА БУТТУКЪ Тауда жокку ёсген сыйдам кырдык (чёп башча).

ЗАДА ИРИК Ючжыллыкъ, бичилген къой (семиз, мазаллы).

ЗАЛЫКЪЫЛДЫ АШАГЪАН ТАУУКЪ (улакъ) КИБИК (Юй жашаудан.) Тели болгъанча, ары-бери ауа.

ЗАМАНСЫЗ ЗАМАНДА Тапсыз, кеч, къоркъуулу заманда деген магъанада.

ЗАМАНСЫЗ КЪАРТ БОЛУРГЪА Жыл саны жетмей къартайыргъа, къарыусуз болургъа (ауругъандан, ачыудан, жашау къыйынлыгъындан).

ЗЕМЗЕМ СУУ Жаннет суу, татлы, багъалы суу.

ЗИН (изин) АЛЫРГЪА (берирге) (дин) Муслийман  окъууну шартларын, аятларын ангыларгъа (ангылатыргъа).

ЗИНК БОЛУРГЪА (къарач.) Къачып, тас болуп кетерге, думп болургъа.

ЗИЯРАТ ЭТЕРГЕ (дин) Шыйых къабыргъа барып, сууаплыкъ намаз этерге, Аллахдан тилек тилерге.

ЗУККУ ЧИБИН 1. Бек аз, къыйматсыз (хакъ). 2. Бир зат да угъай деген магъанада.

ЗУУ КЪАНАМАТ (межд.) Адам, зат думп болуп къалыргъа, тас болургъа.

ЗЫКЪЫСЫ АГЪАРГЪА (масхара) Къоркъгъандан, онгсуз болургъа.

ЗЫКЪЫСЫН АГЪЫЗЫРГЪА Адамны къоркъакълыгъын кёргюзтюрге.

ЗЫЛДЫ БОДУРКЪУ КИБИК (масхара) Ушагъыусуз, магъанасыз зат.

ЗЫРКЪ КИРИРГЕ (къарач.) Тынчлыгъы бузулургъа, дыгаласха къалыргъа. 
И
ИГИ АУУЗ АЧАРГЪА (иги жора этерге) Ишни игиге жораларгъа, иги къууум этерге.

ИГИ АЯКЪ БЛА КЕЛСИН (алгъыш) Игилик бла келсин.

ИГИ КЕСЕК Кёп деген магъанада (зат, заман).

ИГИ КЪУУУМ ЭТЕРГЕ Нени да игиге жораларгъа, ахшы умутну юзмезге.

ИГИ ТАНГ АТСЫН БАШЫНГА (алгъыш) (Юй жашаудан.) Биреуге иги хапар айтханда къайтарылгъан жууап.

ИГИ ТАШ ЧЫГЪАРГЪА Таш салгъанда, иги «хапар» айтыргъа.

ИГИЛИКГЕ – АМАНЛЫКЪ Аман адам биреуню игилигин билмегенде айтылады.

ИГИЛИКГЕ – ИГИЛИК Биреуню игилигин унутмай, анга аны иги иш бла къайтарыу.

ИЕГИЛЕРИН САНАРГЪА (иеги сюеклерин санаргъа) Биреуню тюерге, ырмах этерге.

ИЕР БАСХАННЫ (аурутханны) АТ БИЛЕДИ (юсюндеги не биледи) (Нарт сёз.) Кеси къыйналмагъан жашауну, ишни къыйынлыгъын билмез деген магъанада.

ИЙМАН-ШАГЪАДАТ КЕЛТИРИРГЕ (дин) Ёле туруп, дууа окъургъа (адамгъа).

ИЙМАНЫ, ДИНИ ДА (бир затды) (Юй жашаудан.) Биреуню жашау магъанасы, сейири (бир затды).

ИЙМАНЫ КЪУРУГЪАН [адам] (дин) Иймансыз деген модаль фраза.

ИЙМАНЫН ЖЫЙДЫРЫРГЪА (юйюрюрге, сыкъдырыргъа) Биреуню къоркъутургъа, кеси айтханын этдирирге.

ИЙМАНЫН ТУМАН ЭТЕРГЕ Адамны жунчутургъа, апчытыргъа, къоркъутургъа, къууаргъа.

ИЙМАНЫНДАН АЙЫРЫЛЫРГЪА (Юй жашаудан.) Муслийман динни шартларын толтурмазгъа.

ИЙМАНЫНГ ХАКЪЫНА (дин) Ийманынг, дининг бла тилейме деген магъанада.

ИЙМАТЫН ЮЙЮРЮРГЕ (сыгъаргъа) (Юй жашаудан.)  Биреуню къоркъутургъа, зыкъысын агъызыргъа.

ИЙНЕ БУРУНУ БЛА КЁР КЪАЗГЪАН КИБИК (ийне бла кёр къазгъан кибик) Айтып болмазча, бек къыйын, узакъгъа созулгъан ишни юсюнден.

ИЙНЕ КЁЗЮНДЕН ЧЫГЪАРЫРГЪА Биреуню чексиз къыйнаргъа, апчытыргъа.

ИЙНЕ КЪАПХАН (ашагъан, жутхан) 

ИТ КИБИК Арыкъдан апчыгъан адам, мал.

ИЙНЕ ТЕНГЛИ (чакълы) [зат] Бек аз зат деген магъанада.

ИЙНЕ ТОП БЛА АТЫН ТАПМАЗГЪА (айтмазгъа) (угъайл.) Не аз зат бла да къууандырмазгъа, харекет бермезге.

ИЙНЕ ТОПХА БОЯЛМАЗГЪА (ийне чакълы бирге) (Юй жашаудан.) Бир затха ие болмазгъа.

ИЙНЕГЕ ХАЛЫ СУУУРА БИЛМЕЗГЕ Тигиу, бичиу эте билмезге.

ИЙНЕДЕН ЁТЕРИК БОЛУРГЪА Бек арыкъ болургъа.

ИЙНЕДЕН, ЖИПДЕН ЧЫКЪГЪАНЛАЙ [кийим, зат] (Юй жашаудан.) Жаппа-жангылай, бир да кийилмей, тутулмай тургъан кийим, зат.

ИЙНЕК АЯГЪЫ БУЗОУ (ёлтюрмез) КЁЗЮ ЧЫГЪАРМАЗ (Нарт сёз.) Ата-ана сабийге (жууукъ адам ахлусуна) хата этмез деген магъанада.

ИЙНЕК БУХЧАГЪЫНА ЖАБЫШЫРГЪА Биреуню сауар ийнеги болургъа.

ИЙНЕК ТАРТЫРГЪА Ийнек сауаргъа.

ИЙНЕНИ ИЙНЕК ЭТГЕН [адам] Къолдан уста, мажарыулу, жигер адамны юсюнден.

ИЙНЕСИНДЕН ТЮЙМЕСИНЕ ДЕРИ (Юй жашаудан.) Башдан аякъ, толусунлай.

ИЙСАГЪАН (межд.) Адамны бек сукъланнганын кёргюзтген фраза.

ИН МИНЧАКЪЧА (кёрюрге) Биреуню багъаларгъа, намысын кётюрюрге.

ИСТЕМ (стем) БОЛМАЗГЪА Ахыр да себеп болмазгъа.

ИССИ КЪАПДЫРЫРГЪА Биреуге аманлыкъ этерге, дерт жетдирирге.

ИТ АУУЗУНДАН СЮЕК АЛГЪАНЧА (алгъан кибик, алгъанлай) (Юй жашаудан.) Бир ишни къадалып, кюрешип этерге деген магъанада.

ИТ АЯГЪЫНДАНДЫ Бир зат бек кёпдю, чексиз кёпдю деген магъанада.

ИТ БЛА БЁРЮ КИБИК (ит бла киштик кибик) БОЛУРГЪА Бир бири бла къанлы жау болургъа, жарашып жашамазгъа.

ИТ БЛА БЁРЮ ЭТЕРГЕ Экеуленни бир бирге къогъузтургъа, жау этерге, урушдурургъа.

ИТ БЛА БЁРЮЧА (ит бла киштикча) ЖАШАРГЪА Жарашып жашаялмазгъа.

ИТ БОЛДУ (къарач.) Биреу бек къыйналды, арыды деген магъанада.

ИТ ДА, БИТ ДА (жокъду) Битеу адамла таныйдыла, биледиле дегенде айтылады.

ИТ ДУГЪУМ (Ботаника.) Дугъумча битген, адам ашаргъа жарамагъан агъач кёгет.

ИТ ЖЫЛ Жылланы тизмесинде онбиринчиси (жылланы эски атларындан).

ИТ КЮНЮН КЁРЮРГЕ Бек къыйналыргъа, къыйынлыкъ кёрюрге.

ИТ КЪУСХАНЫН ЖАЛАГЪАНЛАЙ (жалагъанча) (этерге) (Юй жашаудан.) Биреу ушагъыусуз, айыплы иш этерге.

ИТ ТЕЛИСИ СУУДАН БЁРЕК ИЗЛЕГЕНЧА (суудан умут эте эди; ит телиси суудан бёрек умут эте эди) (Нарт сёз.) Керексиз затха терилирге, хайыр чыкъмаз жерден умут этерге.

ИТ ТУМАННГА ЮРГЕНЧА Адам керексиз, зырафына сёлеширге деген магъанада.

ИТ ЫЛЫГЪЫН КЁРЮРГЕ (ыйлыгъы) Къыйынлыкъ сынаргъа.

ИТБУРУН (бот.) Сары улёкъуну аты.

ИТГЕ ЧАБЫР ЭТГЕН КИБИКДИ Зырафына къорагъан къыйынны юсюнден.

ИТДЕН АЛЫП, ИТГЕ САЛЫРГЪА (Юй жашаудан.) Сёгерге, аманларгъа.

ИТЛЕНИ СУУГЪА СЮРЮРГЕ Ишлемезге, жукъгъа жарамазгъа.

ИТЛИК КЁЛЕК Къагъанакъ сабийге этилген биринчи кёлекчик.

ИТЛИК ЧАЧ Къагъанакъ сабийни биринчи чачы.

ИТЛИКГЕМИ АШАРЫКЪДЫ? (Юй жашаудан.) Къыйынынгы, затынгы къайтарыр, унутмаз деген магъанада.

ИЧ ДУНИЯСЫ Адамны жашаугъа къарамы, халы, ахшылыгъы, аманлыгъы, ниети.

ИЧ КЪЫСЫР [мал] (Юй жашаудан.) Бир заманда да тёлюсю болмазлыкъ мал.

ИЧ СЁЗ Жашырын, тасха сёз.

ИЧ ЭТЕРГЕ (къарач.) Малны ичинден жёрме, сохта этерге.

ИЧГЕН СУУУ ТАМАГЪЫНДА ТАНЫЛГЪАН (кёрюннген) [адам, тиширыу] Чексиз ариу, субай адам.

ИЧГИНИ (ызындан) СЮРЮРГЕ Ичгичи болургъа.

ИЧЕР СУУУ ТАУУСУЛУРГЪА Биреуню жашау къадары тауусулургъа.

ИЧЕР СУУНДА ИТ ЁЛТЮРГЕН [адам] (Юй жашаудан.) Игилик орунуна аманлыкъ этген, хынычы адам.

ИЧИ АРТЫНА КЪАТАРГЪА (тартыргъа) (Юй жашаудан.) Асыры арыкъдан, иничкебел болургъа.

ИЧИ БИЛИРГЕ Кеси билирге, тышына айтыргъа сюймесе да.

ИЧИ ДУУ ДЕРГЕ Биреуню халы аманнга тюрленирге, ичи ёрге урургъа.

ИЧИ ЖАНАРГЪА 1. Суусапдан онгсуз болургъа, къыйналыргъа. 2. Ачыудан къыйналыргъа.

ИЧИ КЮЕРГЕ (ичин кюйдюрюрге) 1. Бек жарсыргъа, бушуу этерге, мудах болургъа, ичине тынгысызлыкъ кирирге. 2. Хайыуанны талагъын турдурургъа.

ИЧИ КЪЫЗСА... (тутса, ауруса...) Бек сюйсе, термилсе (бир затха)...

ИЧИ ОТ (къара кесеу) БОЛУРГЪА Ачыудан къыйналыргъа, жарсыргъа.

ИЧИ ОТЧА (от) ЖАНАРГЪА къара: ИЧИ ЖАНАРГЪА (2).

ИЧИ САРЫ СУУ БОЛУРГЪА Адам ачыудан къыйналыргъа.

ИЧИ ТАР [адам] (къарач.) (Юй жашаудан.) Зар, харам, биреуню онглу болурун сюймеген адам.

ИЧИ ТЮШГЕН ЭЧКИ КИБИК [адам] (масхара) Арыкъ, къуру сюегинден сора эти болмагъан адам.

ИЧИМ БЛА ЧЕГЕМ (Малкъар) ЧЕРЕГИ БАРСА ДА... Манга не хата болса да, къайгъырмаз эдим деген магъанада (бир затха термилгенде айтылады.)

ИЧИН АЧАРГЪА (айтыргъа) Адам биреуге ичги сёзюн айтыргъа.

ИЧИН ОТ АЛЫРГЪА 1. Ачыуланыргъа, къайгъылы болургъа. 2. Биреуню ичине тынгысызлыкъ кирирге.

ИЧИН СУУУКЪ КЪАЛТЫРАУУКЪ АЛЫРГЪА Къайгъыгъа къалыргъа, адыргы этерге.

ИЧИН ТАРТЫРГЪА (Юй жашаудан.) Амалсыз болургъа, жиляргъа.

ИЧИН ТЁГЕРГЕ Биреуге ич сёзюн, жарсыуун айтыргъа.

ИЧИН УРУРГЪА Терк-терк, къысха-къысха солургъа.

ИЧИНДЕ ЖАНЫ БАР ЭСЕ... Биреуге жаныгъанда айтылады.

ИЧИНДЕ ЖАНЫ ЖОКЪДУ (къалмазгъа) Асыры къоркъгъандан ёлюрге жетерге.

ИЧИНДЕ КЪАЗАН КЪАЙНАРГЪА (къайнатыргъа) Ичинден кюерге, къайгъырыргъа, сагъышдан къутулмазгъа.

ИЧИНДЕ КЪАЛЫРГЪА (чирирге) Сёзню кишиге айтмазгъа, эшикге жаймазгъа.

ИЧИНДЕН БИШГЕН [адам] (къарач.) (Юй жашаудан.) 1. Оюмлу, билимли адам. 2. (Юй жашаудан.) Адам аман акъыллыды, кесине тап тюшюрюрге сюеди деген магъанада.

ИШ КАКДЫ (оуду) Иш кыртыды, осалды деген магъанада.

ИШ ТОХТАТЫРГЪА (тауусургъа) Бир ишни юсюнден тауусум этерге: бу кюн, ол кюн деп, болжал белгилерге.

ИШ ТУУДУРУРГЪА Бош затны юсюнден чурум чыгъарып, иш, сёз къозгъаргъа.

ИШ ЭТЕРГЕ Бир затха энчи эс бурургъа, аны этерге сюерге.

ИШ ЭТМЕ... (межд.) Алай бош сунма...

ИШИ «БИТЕРГЕ» Биреуню иши кырты болургъа.

ИШИ БОЛМАГЪАН ИТЛЕНИ СУУГЪА СЮРЮР (сюре эди) (Нарт сёз.) Эринчек адам ишге жарамаз.

ИШИ-КЮЧЮ БОЛМАГЪАН [адам] (Юй жашаудан.) Ишсиз, хауле, жараусуз адам.

ИШИНГ ХОЧА ТЮЙЮЛДЮ Къыйматсызды деген магъанада.

ИШНИ КЁЗЮНЕ ЖЕТГЕНДЕ Ишни этер заман жетгенде.

ИШНИ КЪОЛГЪА АЛЫРГЪА Болжалгъа салмай, ишни этип башларгъа.