Битеу жашауу - халкъына бла къыралына къуллукъ этиуню юлгюсю

Жаз башыны бла Урунууну кюнюне
Архив шартлагъа къарай, билген адамланы хапарларына, эсгериулерине тынгылай баргъаным къадар, Мусукаланы Ахматны къызы Шамса таурухлада айтырча тиширыу болгъанына бекден-бек тюшюне барама. Аны жашауу сау бир ёмюрню кюзгюдеча кёргюзтеди. Ол кесине революцияны,Уллу Ата журт урушну, кёчгюнчюлюкню ачылыгъын, туугъан журтха къайтыуну насыбын, жашауну жангыдан къурауну да сыйындыргъанды. Суратына къарайма да - чынтты таулу тиширыуну сыфаты.

Шамса 1918 жылда  туугъанды, граждан уруш баргъан къыйын кезиуде. Атасы Ахмат революция къымылдаугъа тири къатышады, Кёнделен элде колхоз къурагъанладан бири болады. 1930 жылда уа  къоншу Быллым элге колхоз къурар ючюн бара тургъанлай, аны ёлтюредиле. Ала машинада ючеулен болгъандыла: партияны Малкъар округ комитетини секретары Н. А. Виноградов, обкомну къуллукъчусу Этезланы И.Т.Аланы бандитле тарда сакълап тургъандыла…

Кесини эсгериулеринде Шамса ол кюнню юсюнден былай жазады: «Анам таулу тиширыуланы съездлерине кетген эди. Мен а, 12-жыллыкъ къызчыкъ, атама бла аны шуёхуна столгъа аш салып кюреше эдим. Иги къармаша болур эдим, къонакъ кете туруп, мени махтады. Атамы кёзлеринде мен аллай ёхтемлик, аллай сюймеклик кёрген эдим… Ол къарамын бир заманда да унутмагъанма. Эрттенликде кете туруп, мен аны уппа этдим да, анабыз айтыучулай: «Кесинге сакъ бол»,-дедим. «Манга не боллукъду, мени огъум алыкъа хазыр тюйюлдю»,-деген эди.. Огъ а хазыр эди,  къуру бир угъай…»

1971 жылда «Дружба народов» журналда публицист Галина Комиссарованы Къабарты-Малкъарны юсюнден очеркинде Мусукаланы Ахмат бла аны нёгерлери къалай жоюлгъанларыны юсюнден тынгылы айтылады. Алгъа Виноградовну, артда Этез улуну ёлтюргендиле. Ауур жаралы болуп тургъан Мусука улуну уа жерге къаплап, колхоз дегенни унутсанг, жашарыкъса, деп тохтагъан эдиле. Ол а: «Колхоз»,-деген эди…

Нальчикде врач Шамсагъа   окъланы марлягъа чулгъап берген эди. Бандитлени хар бири атдыргъанды ёлюп тургъат Ахматха, чыканайына окъуна окъ тийип эди.

Атасындан къызгъа жигитлик, таукеллик, ишден арый-тала билмегени да ётгендиле. Ол Нальчикде Ленинчи  шахарчыкъда окъуп бошагъанындан сора Ленинградха рабфакгъа барады. Андан къайтып, Къабарты-Малкъар пединститутда окъуйду. Аны бошагъандан сора уа Кёнделенде Пионерле юйню директоруна саладыла.

Уллу Ата журт уруш башланып, немислиле 1942 жылда Кавказгъа киргенлеринде, Шамса, бир кезиуде атасыча, партизан отрядха кетеди. Аны «За боевые заслуги» эмда «За оборону Кавказа» майдалла бла да саугъалайдыла. 1944 жылда мартда уа халкъы бла бирге Къазахстанны бла Орта Азияны къысыр къумларына кёчеди эмда киши жерини ачылыгъын толусунлай сынайды.

Къыргъызстанда  ол  тюрлю-тюрлю колхозлада агроном-полевод болгъанды. Къыйын хауа болумлагъа, техника къытлыкъгъа да къарамай, ол кесини жигерлиги бла кимни да сейирсиндирирча кёрюмдюле болдургъанды. Кёчгюнчюлени араларында аныча къыралны бек сыйлы саугъаларындан бири бла –Ленинни ордени бла –эки кере саугъаланнган адам алай кёп болмагъанды.

Халкъ туугъан жерине къайтхандан сора эллилери Шамсаны Кёнделенде жангыдан къурала тургъан колхозну председателине дурус кёредиле. Ол мингле бла юйюрлени къадарларын боюнуна алырдан алгъа кёп сагъыш этгенди. Мюлкню не малы, не техникасы, не бир башха кереги болмагъаны да аны элгендире эди. Ишни къуру жерден башларгъа тюшгенди. Алай кёнделенчи акъсакъалла таянчакълыкъ,тутхучлулукъ да этерге айтханларындан сора хау дерге таукел болгъанды да, 17 жылны таймай мюлкге башчылыкъ этгенди.

Аны атасы Мусукаланы Ахматны атын жюрютген колхоз ол башчылыкъ этген жыллада республиканы юлгюге келтирирча мюлклеринден бири болгъанды. Колхозчуланы юйлери жангыдан ишленнгендиле. Андан сора  эл школну, больницаны, тюкенлени, почтаны къурулушлары бардырылгъандыла. Кёнделен Къабарты-Малкъарда кенг экранлы кинотеатр салыннган биринчи эл болгъанды. Радио хар юйге тартылгъанды. Мында китап фондлары 20 мингнге жетген тёрт библиотека ишлеп тургъанды. Битеу бу шартланы санагъан тынчды, алай ала къаллай къыйынлыкъ бла келгенлерин  биягъы публицист Галина Комиссарованы очерки толу хапарлайды.

«…Таулада мюлк жюрютген бек къыйынды. Биринчиден, кюнню халына этер амал жокъду. Сакъ жауун жаугъанлай, жер картоф бла бирге энишге сыпдырылды да кетди, дейди Шамса. Экинчиден а, тюз жерледеча, мында техниканы да толусунлай хайырланалмайса. Колхозну эки минг ийнегине биченни 45 процентин энтта да къол бла, чалгъы чалып, хазырлайдыла. Ташыгъан а ёгюзле бла этедиле. Аны да жылны къургъакъ кезиуюнде…  240 тонна этден, 950 тонна сютден сора да, мюлк план бла тахта кёгетледен  150 тонна, картофдан 400 тонна, мирзеулюкден да 250 тонна ёсдюрюп берирге керекди.

-Бизге жаланда мал ашла хазырлагъыз, этден бла сютден кёбюрек беригиз, мирзеу эмда тахта кёгетле ёсдюрюуню уа биз сизни боюнугъуздан кетеребиз, ала тау жерлеге жараулу битимле тюйюлдюле дерик заманнга жетермеми мен. Ол заманда къыралгъа, колхозгъа да тап тюшерик эди, биз да файдабызны миллионнга дери теркирек жетдирлик эдик»,-дейди председатель».

Аны эллилеге къайгъыргъаныны юсюнден да бир къауум шарт келтириледи.  «Колхозда мал орунла шёндюгю излемледен алыкъа узакъдадыла. Хар иш да къол бла этиледи. Жаланда мешхутну ташыргъа транспортёр барды… Мен ийнек саууучу Бабаланы Соняны къоллары бла ийнек саугъанына, ауур бидонла кётюргенине къарайма да, тиширыугъа алай ишлеген иги тюйюлдю, дейме ичимден. Кесим а кёп да бармай бери да техника жетер, аппаратла саугъан сют быргъыла бла барырына ийнанама. «Февральда  Соня бла Нальчикге санаторийге барлыкъбыз. Бек игисине»,-дейди Шамса».

«…Бюгюнлюкде Кёнделенде 1300 юйде 1600 ийнек тутадыла… Жайда аланы, колхознукъуланыча, жайлыкълада кечиндиреле. Бир сезоннга хар юйюр 32 килограмм жау бла 40 килограмм бишлакъ алады. Малчыланы къошлары тышындан къужур кёрюнедиле, ичине кирсенг а, сейирге къаласа. Узакъгъа, таула ичине келгенбиз, анда уа  юйледе газ плитала, радио, столла, ундурукълары, тёшек-жастыкъ кереклери да тюз да бир шахар къонакъ юйдеча.

Къошланы ичлеринде ийис да бирчады, жанынга хошлукъ, жюрегинге ырахатлыкъ берген. Олсагъат отдан алыннган гыржындан бла жангы уютулгъан айрандан татыулу зат мен ёмюрде да ашамагъанма…  «Ич,-дейди Шамса.- Таулулада сёз барды: айран ичмесенг, саулугъунг къайдан боллукъду».

-Тюнене да председатель танг атаргъа келди юйюне. Анда уа аны къап-къара кийип тургъан тиширыу сакълап тура эди. «Юйню киритин бир заманда да этмейме. Ким да кирсин. Ач эсе - столда ётмек, суусап эсе –суу турады, арыгъан эсе уа –таянсын да, солусун. Ёмюрде ийне тенгли бир затым тас болмагъанды,-деген эди Шамса. 

…Къонакъ тиширыу солуусуз бир затла айтып турду. Сора, Шамсаны жууабына тынгылап, башын булгъап, шыбыртсыз чыгъып кетди. «Сау кечени келгенди. Туудугъу сельпода ишлейди. Он классны былтыр бошагъанды. Тюкенде минг сому жетмей къалгъанды. Ким эсе да, ахчаны сюйсенг къайтар, сюйсенг къой, тюрмеге атмай къоярыкъ тюйюлдюле, деп къоркъутханды. Мен а терк окъуна къайтарыгъыз,  олтуртмазла, дегенме. Энди ингирликде алагъа бир жетип келейим…»,-деди председатель, мени соруулу къарамымы кёрюп».

Мусукаланы Шамсаны битеу жашауу - халкъына бла къыралына къуллукъ этиуню юлгюсюдю.  Къырал, халкъ да анга сый берир ючюн къалмагъандыла. Ленинни эки орденинден сора да, жигер тиширыу Октябрь революцияны ордени эмда кёп майдалла бла саугъаланнганды. СССР-ни баш Советине депутатха бир кере, КъМАССР-ни Баш Советине депутатха да бир ненча кере айырылгъанды. Кёп жылланы КПСС-ни обкомуну члени болуп тургъанды. 

Кёнделенчиле да аны къыйынын унутмагъандыла. Элни музейинде келгенлеге Шамсаны хапарын уллу ёхтемлик бла айтадыла. Ол республиканы белгили адамларыны тизмесине киреди.