Малкъар халкъны музыкасын айнытыугъа къыйын салгъан

Быйыл РСФСР-ни, КъМАССР-ни  искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Трувор Карлович Шейблер туугъанлы 120 жыл болгъанды. Жашаууну къыркъ жылдан артыгъын ол композиторлукъ ишге жоралагъанды, аладан жыйырма бир жылны Къабарты-Малкъарда оздургъанды. Ол заманда фахмулу композитор малкъарлыланы бла къабартылыланы миллет макъамларын айнытыугъа уллу къыйын салгъанды. Аны таулула бла байламлыкъларыны юсюнден алтмышынчы жылланы аллында КъМР-ни халкъ артисти Отарланы Омарны эсгериулери къолубузъа тюшгендиле. Ол къыйматлы сёзлени бюгюн басмагъа жарашдырып беребиз.

Уллу Октябрь социалист революциягъа дери Малкъарны жырлары кёлден айтылып тургъан болмаса, ноталагъа салынмагъандыла. Малкъар халкъны саны бек аз болгъанлыкъгъа, аны музыкасы бек бай эм кёп тюрлю жанрлы болгъанды. Ол жаны бла малкъарлыла адам санлары кёбюрек болгъан бирси халкъладан артха къалмагъандыла. Бизни жырларыбызда бла музыкабызда битеу жашауубуз, къууанчыбыз, жарсыуубуз, ишибиз, эзилиуюбюз, байрамларыбыз, тойларыбыз ачыкъ кёргюзтюлгендиле.

Жырларыбыз къалай жырланнганлары белгилиди: биреулен тартып, бирсиле эжиу этедиле. Жырны макъамы бла эжиую бир нотада бошалгъандыла. Жырны халкъ сыйлы кёреди эмда бек сюеди, ол ишлерге, жашаргъа болушады деп, бошдан айтхан болмазла.

1931 жылдан башлап Къабарты-Малкъарда къырал хорну къурау жаны бла иш башланнганды. Ол жыл Тёбен Басханнга  хорну оноучулары Александр Михайлович Покровский эм Антонина Александровна Калмыкова келгендиле.  Ала хоргъа жырчыла сайлай айлана эдиле. Клубда жырлатып кёрюп, Жаппуладан бир жашны бла мени сайлагъандыла.

Биз Нальчикге келген заманда, хор жангы къурала башлагъан эди. 1939 жылда жайгъыда биз Москвадан музыковед эм композитор келгенин, ол бизни окъутуругъун эшитгенбиз. Аны бла тюбеширге ашыгъып сакълагъанбыз. Бир ненча кюнден аны кёрген эдик. Ол Трувор Карлович Шейблер эди. Биз аны бек сюйгенбиз, ишибиз  эм жашауубуз да аны бла кёп заманны байламлы болгъанды.

Трувор Карлович кёп тюрлю билими, уллу культурасы бла сюйдюмлю адам эди. Къабарты-Малкъарда аны кёпле таныгъандыла. Жюрек халаллыгъы, терен адамлыгъы бла ол бизни барыбызны да кесине шуёх этгенди. Хурметли эм бек адежли адам болгъаны себепли ол ким бла да сёлеширге сёз тапханды. Адамланы бек сюйгенди, аланы юслеринде ол жаланда игиликни излегенди. Окъуучулары бла шуёх болгъаны сейир тюйюлдю, ол затланы эсге алсакъ. Аны дагъыда бир иги адети не эди десегиз, бир кюнню  ичинде адамгъа ненча кере тюбесе да, анга бир хычыуун сёз айтмай къоймагъанды.

Трувор Карлович аламат устаз болгъанды, хар окъуучусуна сёзюн ангылата билген. Не къыйын затлагъа да ол бек ачыкъ сёзле бла тюшюндюрюучю эди. Ол музыканы теориясын окъутханды.  Биз элледен бир тюрлю билимибиз болмагъанлай келгенлигибизге, устазыбыз айтханны бек терк ангылагъанбыз. Сабийликден окъуна мен жырланы кёп билгенме, аланы кёлден айтханма. Аланы макъамларын Шейблер алай терк жазып къоюучу эди! Мен жырымы айтып тауусхунчу, ол аны макъамын ноталагъа тагъалгъанды.

Музыканы теориясын окъутуп туруп, Трувор Карлович малкъар халкъгъа уллу эс бургъанды. Бегирекда халкъ жашау бла байламлы болгъан «Апсаты», «Долай», «Эрирей», «Онай», «Мисирбий», «Татаркъан», «Къанамат», «Бек-Болат» деген эски жырланы, «Голлу», «Жёрме», «Сандыракъ» деген масхара жырланы бек сюйгенди.

Малкъар жырланы кёп тюрлюлерин, Малкъарда жигит Мисирбийни  юсюнден  жыр кибик аллайла бла бирге «Акъ Батай» , «Ариу Мёлек» деген тиширыу жырла болгъанларын да ол кёп айтыучу эди.

«Мен сизни малкъар халкъыгъызны сюйгенча, жырларыгъызны да бек сюеме. Сиз урунуудан къачмагъан халкъсыз, тау къушла кибик, къая орталарында жашайсыз», - деп, ол кёлюбюзню кётюргенди.

Трувор Шейблерни къобузчу Къазийланы Билял бла тюбешгенин айтырчады. Къазий улу анга къонакъгъа кёп баргъанды. Композитор ОДС-ни юйлеринден биринде, балкону бла уллу отоуда жашагъанды. Алайы ол заманда шахар къыйыры болгъаны ючюн терезеден кенг сабанла тау тюплерине дери кёрюннгендиле. Ары къарап олтурургъа ол бек ёч болгъанды, тауланы эм аланы араларында жашагъанланы да кёз туурасына келтиргенин да хапарлагъанды.

Композитор рояль артына олтуруп, Билял а къолуна къобузун алып, экиси да тартыула согъа кёпге дери олтургъандыла, бир-бирде къобузчу ёрге къобуп, тепсеп да башлаучу эди.  Ол кеси иги аякъ бюкгенди, кавказ тепсеулерин къайсысын да бек уста билгенди, жырлагъан да этгенди. Аны юсюнден Трувор Карлович:

«Билял Казиев – Малкъарны уста къобузчусу. Бусагъатда ол къартды. Алай кёп болмай мындан алда Кавказ жырлагъа бла тепсеулеге усталылыгъы эм музыкалыгъы бла, гармоника эм полифония амалланы хар тюрлюсюн билиую бла бек сейирсиндиргенди. Аны сокъгъанына профессионал музыкачыла окъуна сюйюп тынгылагъандыла. 1941 жылда Нальчикде анга тынгылагъандан сора композиторла Н. Мясковский, С. Прокофьев, А. Крейн аны алай махтагъандыла».

Нальчикге келген жылында окъуна Шейблер малкъар темаладан чыгъармала жазгъанды. Ол заманда жарашдыргъан аны «Мисирбий» эм «Малкъар жыр» деген эки триосу бюгюнлюкде да сакъланадыла. Ол кезиуде композитор «Малкъар сюита» деген чыгъармасын да жазып башлап бошаялмай къалгъанды.

1940 жылда майда малкъар хор биринчи кере жырлагъанды. Аны къураргъа Трувор Карлович бек тири къатышханды. Белгилегенибизча, ол жаш жырчыланы музыкагъа юйретирча дерсле бардыргъанды, репертуарны къурап кюрешгенди. Хоргъа деп «Мисирбий», «Къубадийлары», «Ногъай къыз» эм башха малкъар жырланы жарашдыргъанды.

1940 жылда июньда малкъар халкъны тарыхында айтыллыкъ иш болгъанды. Театрны сахнасында «Къанлы къалын» деген биринчи малкъар пьеса салыннганды. Аны автору Геляланы Рамазан эди. Ол кеси режиссёрлукъ, актёрлукъ да этгенди. Ол спектакльни музыкасын Шейблер жазгъанды. Пьесада фольклор элементле, жырла, тепсеуле кёп болгъандыла. Композитор макъамны бир ненча айны ичинде жарашдыргъанды.

Спектакль увертюра бла башланып, кесини мудах макъамы бла Жансуратны эм Муратны къыйынлы жашауларын толу кёргюзтгенди. Шейблер малкъар музыканы не тюрлюсюн да бек терен ангылагъаны ючюн кесини музыкасы да халкъны музыкасы бла бирге къошулгъандыла мында. Аланы бир бирден айыргъан бек къыйынды.

Алай бла малкъар хорну репертуарын къурай, «Къанлы къалын» деген биринчи малкъар драманы музыкасын жаза, Трувор Карлович Малкъарны фольклорун хайырланнганды. Бир кесек заман ётгенлей, ол дагъыда бек кёп затланы жыйышдырады. Жырланы ол хорчуладан да, элледе белгили  жырчыладан, сюрюучюледен да жазып алгъанды. Урушха дери ол менден жюзге жууукъ малкъар жырны жазып алгъанды.

Ол заманда композитор малкъар жырланы жыйымдыгъын чыгъарыргъа умутланнганды, алай уруш ол муратны толтурургъа чырмайды.  Алай ол къыйынлыкъгъа къарамагъанлай, Шейблер жыйгъан затла толу сакъланадыла, насыпха.

1957 жылда таулула журтларына къайтханларында, мен да Нальчикге келгенме. Устазым энтта мында тургъанын, алгъынча чыгъармачылыкъ бла кюрешгенин айтханларында, ансамбльге барып анга тюбегенме.

Урушха дери жыйгъан затладан тас болгъанлары да болгъанына жарсыгъан эди ол.  Бир къауумланы жангыдан жазаргъа да тюшген эди. Андан бери жашауда кёп жангы чыгъармала да жаратылгъан эдиле. Трувор Карлович кеси жарашдырып жыйгъан халкъ жырланы  Москвагъа жиберирге хазырлайды. Ала анда малкъар халкъны фольклоруну биринчи жыйымдыгъында чыгъарыкъ эдиле.

1959 жылда августда Шейблер малкъар жырланы жыяр ючюн  къуралгъан биринчи экспедицияда болгъанды. Письмоларыны биринде ол былай жазады: «Мен жюзге жууукъ малкъар жыр жыйгъанма. Басхан, Чегем, Черек, Холам аууллада болгъанма. Малкъарлыла бек жарыкъ адамладыла. Билген чыгъармаларын ыразы болуп жаздырадыла. Аланы араларында бек эрттегили аламат жырла эм той тартыула бардыла. Бегирекда бизни совет заманыбызда этилген, экеулен айтыучу жырла игидиле.

Малкъарлыланы бек сюйгенме, ала да мени бек ариу кёргендиле. Бегирекда Эттейладан бир акъсакъал, дагъыда къауум жаш бла шуёх болгъанма».

Трувор Карлович жырланы Холам-Бызынгы ауузунда Чапайланы Моттайдан, Огъары Малкъарда Чаналаны Хусейден, Огъары Басханда Теммоланы Къарашдан, Кёнделенде Махийланы Мурадинден, Тёбен Чегемде Гочияланы Нашурумдан, Бабугентде Бёзюладан бир тиширыудан, тепсеу тартыуланы уа  кёнделенчи тиширыуладан жазгъанды.

Жашаууну арт кезиуюн композитор толусунлай малкъар музыкагъа берген эди.  Ол жыллда ол Мечиланы Кязимни сёзлерине  «Ленинни юсюнден малкъар жырны», Гуртуланы Бертни сёзлерине «Малкъар жол жырны», «Кировну юсюнден жырны», Зумакъулланы Танзиляны сёзлерине «Къабарты-Малкъар жырны» эм башхаланы жарашдыргъанды. Ол виолончель бла согъарча «Мисирбийни юсюнден эрттегили малкъар жыр» деген пьесаны, къыл къобузгъа малкъар тепсеуню тартыуун къурагъанды.

Ол кезиуде ол кесини бек иги чыгъармаларындан бирин – «Малкъар сюитаны» жазгъанды. Бизни искусство хазнабызда  чыгъарма тийишли жер алады. Ол кеси да юч кесекден къуралгъанды: «Чирик кёл», «Жигитлик», «Хороводная».

Малкъар халкъны музыкасын айнытыуда Трувор Карлович Шейблерни уллу къыйыны, халкъны арасында чыкъгъан  жырчылагъа, музыковедлеге, композиторлагъа аны терен къайгъыргъаны  Малкъарны музыка маданиятында терен эсленирча ыз къойгъандыла.

Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: