Кёчгюнчю

Терезе жанында жатхан ауругъанны кёлю жарыкъ болса да, бети уа саргъалыпды, сыпхарылып. Киргенибизлей, башхалача болмай, ёрге къобуп:

– Келигиз, жууукъ болугъуз! – деп саламлашды. – Мен Жамалма. – Сора, къоншусуна айланып: – Къайгъырыулу юй бийченг, ариу къызынг да барды, Бахсанукъ. Насыплыса, – деп къошду.

Биз келтирген аш-азыкъдан кёр дегенимде, унамазгъа да бир болду, алай мен, къаты болуп, палатаны къыйырында стол артына олтуртдум. Ашха сабыр узалды. Атасыны тобугъунда орналып, сабий да къашыкъ алды. Хо да, ашха артыкъ ачылмайды, былай окъуна болсун деп, эслемегенча этдим.

– Аша, Саний, аша, – деп, атасы экинчи туурам гыржынны узатханда, къызчыкъ:

– Угъай, къызлагъа бир туурамдан артыкъ ашагъан айыпды, – деди.

– Ким айтханды аны?

– Ання. «Аз ашагъан къызла ариу боладыла, субай, санларын тёгюп тургъанла уа таулу къызлагъа ушамайдыла», – деучюдю ол.

Жангы танышыбыз асыры таза, ачыкъ кюлгенден, палата саулай жарыгъанча кёрюндю. Биз кете туруп, Саниятха юч уллу кампет тутдуруп:

– Бу – санга, бу – къарындашчыгъына, бу уа – ыннагъа, – деди.

Жолда бара, къызчыкъ:

– Мама,  Жамал къайдан билди бизни юйде жашчыгъыбыз болгъанын? Ол бир бек акъыллы болур да? – деп сорду.

– Не билейим, – дедим, башха сагъышха кетип.

Алай болду бизни танышханыбыз. Бахсанукъгъа операция этгенлеринде, бир ненча кюнню манга аны къатында турургъа тюшдю. Тилеп, энчи боксха ётдюрюп, алай къарадым. Кюннге бир ненча кере кире турду Жамал да. Кёп хапар айтдыкъ аны бла ол кезиуде. Ол дуниясын алышхынчы тынгылап турдум. Энди уа, кесими жолум да бошала туруп, аны жюрек сырларын биргеме алып кетерге сюймейме. Андан айтама аланы. Бирлеге дерс болур эселе уа.

Жамалны  хапары

Атам эсимде тюйюлдю. Жаланда суратда кёргенме сабийлигимде. Андан бери сау ёмюр озгъанды. Анабызгъа отуз жыл да болмай эди, ол урушха кетгенде. Къолунда юч сабий, Тамата къарындашым Шагъабан, мен, сора кичибиз Ахмат.  

Кёчгюнчюлени да кёчгюнчюлериме мен, къадарыма тинтип къарасам. Кёп айланнганма, кёп да кёргенме. Танг иги атхынчы, анамы къарындашы Къоналий кирип келди. Ол, аскерчиле бизни кёчюрюрге келгенлерин, анасы анамы чакъыра ийгенин айтды да, Ахматны къоюнуна алды. Анам, баям, аны не дегенин ангылагъан да этмей, къарындашымы, мени да къолларыбыздан тутханлай, Гюдюргюден Суусузлагъа чапдыкъ.  Аппа да, амма да къууандыла.

– Нечик иги болду келгенигиз. Жюрегим кесине жер табалмай тура эди, – деди ынна, жарыкъ болуп, биз къалдырлыкъ кибик аны мында. – Зулейха, къызым, бу ёксюзлеге, санга да жарсыйма.

– Неге жарсыйса да? Халкъ болгъанлай болурбуз биз да, – деди анам, къапчыкъ башына узала.

Эсимде къайдан къалсынла ол затла, анам бла

Шагъабан айтхандан билеме: биз баргъанда, нартюх ууа, уугъанларын къапчыкълагъа къуя тура эдиле. Кёп да турмай, эшикле хыны къагъылып,  юйге юч адам кирдиле. Экиси – солдатла, ол бири уа – офицер. Ол, нек келгенлерин суху ауаз бла билдирип, эшик таба да бир тебиреди, алай, кёзю илинип, артха айланды да, къабыргъада солдат кийимли суратлагъа къарап тохтады. Жууукъ барып:

– Была кимледиле? – деп сорду.

Аппа, орусча бир кесек биле эди да:

– Сынобя, – деди.

Ынна уа олсагъат аладан келген тёрт-беш къагъытны жастыкъ тюбюнден чыгъарып, офицерге узатды. Ол, аланы къолуна алды, алай ачмады, жаланда тышларында жазыуланы окъуду. Ачса да, не ангыларыкъ эди тауча жазылгъан къагъытладан? Сора бир кесекни ауара болуп сюелди да, къартланы къарамларындан къачаргъа сюйгенча, ючгюл къагъытланы стол юсюне, ачытыргъа къоркъгъанча, акъырын салып, муштухул коридоргъа чыгъып кетди. Дагъыда эшикни ачды да, ушкокларын тиреп тургъан солдатлагъа:

– Сюелмегиз. Болушугъуз былагъа, – деп буйрукъ берди. – Узакъ барлыкъсыз. Жолда бузулмаз аш-суу, сабийлеге, кесигизге да жылы кийимле алыгъыз, – деп да къошду.

Солдатладан бири, мюйюшде къол тирменни эслеп:

– Муну да унутмагъыз, – деди.

Аппам артыкъ уллу эс бурмады, алай къапчыкъгъа уа салды. Ыннам анга атасы Тифлисден келтирген тигиучю машинаны да алайыкъ деп тохтады. Аппа:

– Ала, анда тигиу этипми турлукъса, кёзден да талгъанса, – дерге кюрешди.

Анам да аны жанлы болуп, ыннам хорлады. Нечик иги этген эди аны алгъанын! Алай болмаса, къыйналыр эдик. Анда аны бла ненча чарыкъ тикген эди анам!

Келтиргенлери – Къазахстанны бир сууукъ жери.

Жаз башы болгъанлыкъгъа, чакъгъан угъай, кёгерген чёп окъуна кёрюнмейди кёзге. Колхоз башкъарамала келип, ишлер адамлары болгъан юйюрлени терк окъуна чачдыла. Бизни уа аякъсыз оруслу сайлады. Сайлады десем да, бизнича бир-эки амалсыз юйюр болмаса, киши да къалмагъан эди поезд тохтап, бизни тюшюрген жерде. Андан жетдик биз анга.

Аппаны къолун тутуп саламлашханы иги белги кёрюндю барыбызгъа да. Сабийлени, тиширыуланы да арбагъа, аппаны уа жанына олтуртуп, тебиреди ол жолгъа. Тынгылап барды. Аппа уа, андан ары тёзалмай, бир зат билирге излеп:

– Куда? – деп, орус тилин ачды.

– В колхоз. Будете там жить, работать. А где вы раньше жили? Что делали?

– Кавказ, – деди аппа. – Минги тау. Эльбрус знаешь? Там коровы, бараны, лошади пасли.

– А-а-а, пастух, значит. Это хорошо. Были оттуда ребята в моем взводе. Замечательные. Вот, без ноги вернулся, – деди, кёзюн аягъы болмагъан тобугъундан айырып, колхоз тамата. – Теперь вот «воюю» с женщинами и подростками. Фронту надо помогать.

– Хау, – деди аппа. – Надо. Там сынобя.

– Вы хотите сказать, что Ваши сыновья на войне?! – деп сейирсинди башкъарма.

– Да, пять братьев моих воюют с фашистами, – деди анам.

Башкъарманы бети тюрленди. Артха бурулду да, анама къарады. Сора:

– А мальчишки чьи? – деп сорду.

– Мои. Их отец погиб на фронте.

Андан сора председатель жукъ айтмады, мылы кёзлерин сыйпай, жолгъа къарагъанлай барды. Иги кесек келдик. Баям, колхоз правлен болур эди, бир эслирек юйню арбазында тохтатды да арбаны:

– Подождите здесь, – деп, ары кирди.

Арбаны къатына эки эр киши келдиле.

Аланы сёлешгенлерин эшитип:

– Аллах хакъына, ангылагъанча кёрюндю быланы, – деп, сагъайды ынна.

Бизге бир къазакълы тиширыуну юйюнде отоу бёлдюле. Ол, Дайхан, артыкъ ыразы болмаса да, баям, председательни буйругъуна угъай деялмады. Анам, акъламай кирлик тюйюлбюз деп тохтады, тытыр изледи, сорду. Юйню иеси чыгъып кетип, биз мудах тёгерекге къарай тургъунчу, халжаргъа къысылып тургъан гумучукъдан эски челек бла тытыр суу, буштукъ да келтирди. Анам терк окъуна отоуну акълап, къанга полну жуууп чыкъгъанлай, ичине кирдик. Ундурукъ, шинтик жокъ. Хо да, тёшек-жууургъан бар эди, ол да хайыр.  

Аппама алтынкъол деп бош атамагъандыла чегемлиле – не затха да уста болгъанды. Олсагъат чыгъып кетди да, правленнге барып, башкъармадан жатмала этерге агъач тиледи. Къоналий бла ол ингирге жатар жерле, эки шинтик, стол кибик да ишледиле. Худур ашап жатдыкъ.

Арып келгенибиз себепли экибиз, къарындашым бла мен, жукълап къалдыкъ. Таматала, Ахмат тынгысыз этип, кёз къысмай чыкъдыла. Юч кюнню ичинде кюйюп-бишип, ауушуп къалды ол. Биринчи таулу къабыр ол кюн къазылгъан эди анда. Артда толгъан эди буруу. Аны жаны бла ётсек, аппам тохтап, дууа тутмай озмагъанды. Бизни да юйретген эди. Дайхан а, бир иги адам,  анама нёгер болду. Ала мамукъ жыяргъа да бирге барыучу эдиле артда.

Аппа бла Къоналий фермада ишлеп башладыла.  Алай, кёп да бармай, жашны агъач къырыргъа алып кетдиле. Андан ол тифден ауруп къайтды да, кёп бармай дуниясын  алышды. Аны да Ахматны жанына салдыла. Беш жашындан да хапары болмай тургъан аппам къаралып къалды ол кюн. Кёзлери бла бирге аны санлары, къоллары иш да жилягъанларын кёрюп, къоркъуп, мен – анга къысылып жатыучу жаш, къатына бармай тохтадым. Энди бек сокъуранама сабийден аны ачыуун ангыламагъаныма, жапсармагъаныма. Артда, жашай келгенде, билгенме сабийлери салгъан жараланы туудукълары сынтыл этерге боллукъларын. Аппам да кёп бармады.

Ма ол къыш болду бизге бек къыйын кезиу. Жабагъы кесеклени тёшекден чыгъарып, тинтип, ыннам ийирип, анам эшип, базаргъа чыгъара да турду, алай эр киши болушлукълары болмагъан тиширыулагъа отун, башкъарма колхоз малладан берген жангыз ийнегибизге бичен тапхан да къыйын болуп, бек жунчудукъ. Бирлеге тилеп, аны кесейик деп тургъаныбызлай, бир сууукъ кюн, эшикле кенге ачылып, юйге туман бла бирге къонакъ кирди. Ол – аппаны узакъ жууугъу – бизни кёре келген эди. Халны билгенлей, чыгъып кетди да, ингирге арба бла бичен келтирди. Аны тюбюнде уа – отун.

Бюгюн да ол къалдыргъан сунама жаныбызны. Жашларындан хапар сакълап тургъан ыннам, уруш бошалып, хар ким юйюне жыйыла башлагъанда, терезе аллын кишиге эркин этмегенди – кеси кёрюрге сюйюп аланы арбазгъа киргенлерин. Алай ыннабыз ол кюнню кёрмеди.

Анам председательге барып, тилеп, къарындашларын, атабызны сордургъанда, къууаныр хапар чыкъмады. Алай аны ыннагъа айтыргъа уа болмады. Алай жашадыкъ, аманны кебинден.

Биз тургъан элде школ жокъ эди. Жашауубуз да ол жангыз отоуда. Онг табылгъанлай, ата жууукъларыбыз излеп келдиле. Ала чакъырып, Алма-Ата тийресине кёчдюк. Баш сылтау уа – биз тургъан жерде башланнган школдан ары окъур онг жокъ эди. Анда бир таулу устазыбыз бар эди, аны бир да унутмайма. Витаминчикле бериучю эдиле сабийлеге ол жыллада. Башхалагъа санап берсе, таулулагъа, букъдуруп, ууучларыбызны толтуруп бериучю эди.  Къалай эсе да эслетмей юйретиучю эди игиге-аманнга.

Анабызны уа, ишден келсе, бизни бла сёлешир къарыуу да къалмай эди, асыры арыгъандан. Кюндюз – колхозда, кече – аш-суу этген, эски жуугъан, жамагъан… Ыннабыз да – тырманчыдан тырманчы бола, аны бла да къыйналгъанды анам. Ыннагъа да не айып ол кёрген бла – алты жашын бирден къапхан жазыкъ. Пенсия окъуна алыргъа унамагъанды къыралдан, жашларымы къанлары ючюн берилген ахчаны кийирлик тюйюлме юйге деп.

Мен да къыйнагъанма аланы, орусха жангылып. Алма-Атаны жангы районунда ишленип бошалмагъан юй да табып, болушуп, бизни ары кёчюргенде атамы къарындашы, биринчи кюн жангы школгъа баргъанымда, устазыбыз мени бир къызчыкъ бла олтуртады. Ма аны сюйюп тургъанма ол кюнден башлап.

Школну бошагъанлай, аны бла бирге Москвагъа къачып кетебиз, окъургъа киребиз деп. Алай биз сюйгенча болмайды. Къайтып келебиз да, оруслуну мен болгъан жерге келтирлик тюйюлсе деп тохтайды ыннам. Фатар излеп, бирге жашап башлайбыз. Мен Шагъабан бла къурулушда ишлейме. Ол юйде турады. Бир игилиги, не деселе да, не ыннамы, не анамы атларын аман бла сагъынмагъанды.  

Къарындашым ол биз кирген юйню тынгылы этерге таулула артха къайтып башлайдыла. Ата къырандашым кюрешеди, ыннам унамайды. Анам аны къоюп кеталмайды. Биз да танымагъан Кавказыбызгъа артыкъ бек тартынмайбыз. Кючден кирген эдиле жангы журтха жазыкъла…   

Жашчыкъ туууп, анга бир жарым жыл болгъанда, алып барама да, аны ыннамы къолуна береме. Жумушагъан эди. Кеси да эр киши сабийлени бек сюйюучю эди.  Ол заманда сорама Кавказгъа къайтыргъа нек сюймейсе деп. Ол а:

– Кимим сакълайды анда? Огъурлу арбаз болмагъан эди ол манга, – дейди.

– Анам, нек айтаса алай? Алты мен деген жаш ёсдюргенсе да анда. Ариула, жигитле…

– Хау, жигит болмай а къалмаз эдиле! Алай болса, ала да къайтыр эдиле, халкъ къайтханда ол Аллахдан налат боллукъ урушдан. Алай сунуп тур, къарындашларым деп, – деген эди ыннам, кёзлерин къабыргъада аланы суратларына буруп. Сора, иги кесекни къарап туруп:

– Ий, Аллах ючюн, къызчыкъ, бизни Исмайылдан ариу тепсеген болурму эди уллу элде? – деп, кёзлери жарый, анама соруулу къарагъаны  эсимдеди. – Урушха кете туруп, къызлагъа: «Мен къайтхынчы эрге барыргъа ашыкъмагъыз. Тойларыгъызда ким тепсерикди, мен болмасам?!» – деген эди. Хау, аны сакълап турсала уа, бир аламат болур эдиле.

Анам, сабийни алып, арбазгъа чыкъгъанлай:

– Жамал, билемисе Мухаммат а къаллай жаш эди? Бийик билимли устаз болуп, биринчи ол киргенди элибизге. Жарыкъмангылай, къалынчач, кёзлери да жумушакъ кюле. Аналары кеслери тилей эдиле къызларын келин эт деп менден. Болжалгъа салмаса иги эди. Мустафа уа комсомол тамата болгъанды. Ма бу сол жанындагъы. Мусабий эди юйню къыйынлыгъын элтген. Къошда мал тутханды. Ма буду ол, жашым. Кёремисе, къалай кенг жауурунлуду. Киши аркъасын жерге салалмагъанды сау ауузда окъуна. Хасан а, харип, сабий эди алыкъа. Кесине эки жыл къошдуруп кетгенди аскерге. Тойгъа баргъан суна болур эди… Аны жанындагъы уа – жарлы атанг. Жаланда анга келгенди къара къагъыт. Ий, жашчыкъ, Аллах ючюн, бир айт, аны чотха алып, быланы уа, бу жазыкъланы, къырал башсыз этип нек къойду?

Айталмадым ыннама аланы къайтмазлыкъларын.

– Кет, кет, не этеме ары барып – жашларыммы ачарыкъдыла эшик, аталарымы къурарыкъды ныгъыш къабакъ аллында? Къабырлары да жокъду анда аланы. Неге жанымы атама? Мындадыла мени сакълагъанла.  

Жукъ да айталмадым. Ана къарындашларымы жатхан жерлерин табаргъа уа къаст этдим. Тапханма артда Мухамматны Ростов тийресинде, Исмайылны Украинада, Мустафаны Кърымда. Мусабий да Сталинградда жоюлгъанды. Къарындаш къабырда жатады. Барына да баргъанма, айланнганма. Хасанны ызын а тапмадым.  

Экинчи сабий къошулгъанда, кереклибизни тапхан бютюнда къыйын болуп, Шимал жанына барып, ахчалы иш излерге дедим да, сынаулары болгъанланы айтханларына тынгылап, челек бла бир къарампил гюл алып, аланы да чулгъап, самолёт бла Магаданнга учдум. Къонакъ юйге да тохтагъынчы, базар тийресине барып сурадым да, гюллерими саудюгерчилеге ётдюрюп, биринчи заманнга къуру болмазча, бир хайырчыкъ этдим. Сора турур жер къурап, экинчи кюн окъуна иш сурай чыкъдым. Къурулуш усталыкъладан къайсын да билгеним себепли ол жаны бла да ишим къуралды. Шахар тийресинде эшик-терезе этген жерде ишлеп башладым. Эки-юч айдан общежитде отоу алып, юйюрюмю да жыйдым ары.

Сабийле бир кесек ёсгенлей, аналары чач къыр-къыучу болуп ишлеп башлады. Шахарда уллу фатар къоллу да болдукъ. Институтну ингирги бёлюмюн тауусдум. Жай сайын Алма-Атагъа барабыз солургъа. Ол – кеси юйюне. Мен да – анама. Сабийле – ортада. Ыннам ауушхандан сора, анам кесине жууушдурургъа угъай демесе да, жашау нёгерим, кёлюне бир бек ётген болур  эди ансы, кесин анга жууукъ эталмады. Киргени бла чыкъгъаны бир болуучу эди анама.

Узакъны иши къыйынды – ыннам, анам дунияларын алышханда да болмадым жанларында. Алма-Атагъа да жол аз болду. Сабийле жетгенлей, тенгизге, башха жерлеге барыргъа сюйдюле. Алай бла, кёп жылланы ичинде къарындашыма тюбеп, аны  бла кесим сюйгенча сёлешалмадым. Аны ауушханын да кеч билдирген эдиле.

Жаш да, къыз да юйдегили, сабийли болгъандыла. Москвада жашайдыла.  Сайлагъанлары оруслула. Ыразы болмагъанымда, жаш айтды: «Атам, сенден кёргенни этебиз биз да», – деп. Не айтырыкъса, алай болса? Тёрт туудукъ ёседи. Жюрегим а тынчлыкъсызды. Шималда да туралмайма. Алма-Атада да алай. Андан атханма жанымы бери, анам жомакъ этип айтыучу Кавказгъа.

Юйдегим да келгенди, фатар да мажаргъанбыз. Алай жашай баргъаным сайын, мен таулудан таулу бола барама, элиме, жериме, адамыма термилип, жууукъ-ахлу излеп турама. Юйдегим а оруслудан оруслу бола барады, къылыгъы тюрленип, не адетими, не тилими, не миллетими жаратмай. Энди уа… ауруп къалгъанма. Жангы жерге жашауу келген адам къыйын юйренеди дейдиле. Не юйренеди, не юйреналмайды. Баям, мен экинчиледенме. Чегемде асырарсыз дегенме ахлуларыма, кёчгюнчю болгъандан эригип.