Къонакъны жери тёрде

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы, белгилисича, буруннгудан келген адетлери кёпдюле. Аланы энчиликлерин, ариулукъларын айтып тауусур онг жокъду. Бюгюнлюкде аланы  бир къаууму унутулгъанды, бирсиле унутулгъан чекге жетипдиле, бирсилери уа алыкъа саудула, жюрютюлюпдюле.

Шёндюгюде бизни халкълада жюрютюлген ахшы адетледен бири къонакъ алыуду. Аны юсюнден  Борлакъланы Юсуф кесини «Адеп. Намыс. Адет» деген китабында жазгъанды. Бу чыгъармада сёз къарачай тёрелени юсюнден баргъанлыкъгъа, ала барысы да малкъар халкъгъа толу келишедиле.

Къонакъ алыу, къонакъгъа къарау бек эрттеледен, адам жаратылгъан заманладан бери келе болур. Къонакъла кёп тюрлю боладыла, аланы алыу, алагъа къарау да бирча болмайды – къонакълыгъына кёре болады. Къонакъны алыу, анга къарау, аны къайдан келгенине, нек келгенине,  кюнню халына кёре, юйге жууукъ жетгенине, жетмегенине кёре болады. Сёз ючюн, дагъыда кеси неда къоншу тийреден сенден бир хаух неда ёнкюч  зат тилей келген адам да санга къонакъды. Аны тилегине жууап берип толтурсанг, толтурмасанг да орамгъа дери ашырсанг, борчдан къутуласа. Алай болмай, узакъдан келген кечги къонакъ эсе, къууанчынга чакъырылгъан неда бир башха чурум бла келгенле болсала, аланы алыу, къарау да тийишлисича башха-башхады.

Шимал Кавказда  жашагъан тау миллетле артыкъ айырып юйюне келгеннге  ариу тюбейдиле, багъалы кёредиле. Аны юсюнден башха халкъланы адамлары да аслам айтыучудула. Къонакъ деген сёзню оруслула «шуёх», «жууукъ» дегенча ангылайдыла. Ол тюздю. Бир кере къонакъда болгъан къонакъбайына шуёх, тенг, жууукъ болуп къалады. Тышындагъыла къонакъбайларын багъалатып, «он мой кунак» деп балсытып айтадыла.

Бирге гыржын ашагъанла, эт-женг жууукълача, бир бирлерине  багъалы болгъандыла, харам акъыл тутмагъандыла. Дерт тутуп тургъанын, ёлтюрюрге деп марап айланнганын, ол чурум бла юйне келсе, туздамын ашаса, андан сора аны жояргъа эркинлик болмагъанды, юйюню иеси, дертин къоюп, жарашыргъа керек болгъанды.

Къонакъ алыуну, анга къарауну не къадар иги жанындан этер ючюн ислам дин да бек болушханды. Бюгюн да муслийманла къонакъ – Аллахны къонагъыды, дейдиле.  Анга кереклисича къарагъанны, багъалы кёргенни  юсюнден Мухаммат файгъамбарны кёп аламат айтыулары барды.

Жашау болум тюрленнгенича, алгъын бла бусагъат къонакъ алыу да тюрленнгенди. Алгъын, 20-чы ёмюрню экинчи жарымына дери, хар башын тутхан таулу юйдегини «къонакъ юй» деп башха журту, къатында да ат, мал оруну болгъанды.  Аллай этер къарыуу болмагъан юйюню ичинде бир бёлмесин къонакъгъа деп чеклегенди. Башха юйде, бёлмеде да жашаугъа керекли затланы барысы да болгъандыла, тап, кеси тургъан юйден эсе, къонакъ юй  ариу жасалып, кирсиз сакъланнганды.

Аны ичинде битеу кереклери бла орундукъ, ашагъан-ичген сауутла, сюнгю, къылыч, арт ёмюрледе – ушкок, керох да сакъланнгандыла.  Андан сора да, жарыкълыкъ керекле – жая къобуз, гыбыт къобуз, сыбызгъы эм башхала.

Адамны сыйы, адеби, намысы, адетни тута билгени, къонакъ алыуда, анга къарауда, анга тюбей, ашыра билгенине кёре танылгъанды, багъа ол затлагъа кёре берилгенди. Къонакъгъа къарагъанны  махтауу неда сёгюмю, юйню ичинден озуп, аны, къонакъбайны, тийресине, тукъумуна жетгенди. Аны ючюн къонакъбайла къонакъдан билимлерин, ырысхыларын  да аямагъандыла.

Къарачайлыла не заманда да башха миллетден къонакълагъа айырып иги къарагъандыла. Алай этгенлерини сылтауу ол къонакъны жаланда кеси атындан угъай, битеу халкъны атындан алгъанындады. Къонакълыкъда, къонакъбайлыкъда, къайда да болсун, тюбеген жеринде хар адам башхагъа кесини багъасы къаллай бир эсе, аллай бир багъа береди. Миллетни атындан алгъан къонакъны уа, кесини ёлчесин къоюп, кесини миллетини багъасын кёргенине кёре къараргъа керек болады. Миллетине аман, иги айтылса да, аны болумуна кёре айтыллыкъды, ол аны ангылайды. Миллетни атын учуз кёргюзтсе, багъасын тюшюрсе, халкъы аны тюз кёрмезлигин да биледи. Айхай да, саулай миллет бир адамны бети бла кёрюннгени тюз да болмаз, акъыллы адамла алай кёрмейдиле. Не мадар, алыкъын алайын ангыламагъан адамла кёпдюле.

Буруннгу ата-бабаларыбыз тукъум-тукъум бирер тийре болуп, тийреле да бирге къошулуп, бир эл-къырал болуп, бир бирлерин ангылап, билип, бир иннетге келишип, бир сууну ичип, бир хауаны солуп, бирча иш ишлеп, бирча адетге юйренип тургъанларыны себебинден къылыкълары, сыфатлары да бирге ушагъандыла.  Ол заманда бирини айыбы, бюсюреую да башхаларына тийсе да, толусунлай болмаса да, ол адетге хо дерге боллукъ болур эди.

Алгъын заманладан эсе бусагъатда къонакъ алыу башха тюрлю болгъаны уа кишиге да сейир кёрюнмез.  Бюгюнлюкде танымагъан адамны къонакъгъа алгъан кесине хата келтирирге боллукъду, жашауда аллайланы кёре келгенбиз, ол сылтаудан хар инсан ол жумушну кесини акъылына, сезимине кёре тамамларгъа  тийишли болур.

Талай жыл мындан алда бир тау элде биреуге эки жаш къонакъгъа келип, аладан бири юйдеги тиширыугъа мен сизни тукъумданма, бу элде бир юч кюн турурча ишибиз барды,  кече къалыр жер табылмазмы, дегенди. Ол юйюне келип, баш иесине аны айтады. Эр киши жашдан кимники болгъанын, атауулун соргъанында, ол ётюрюк айтханын сезип къояды, алай жукъ билдирмегенлей, юйню бир бёлмесин алагъа береди. Этер ишлерине да болушуп, кимледен эсегиз да билмейме, алай ишлерге сюйген жашласыз, энтта да мен керекли болсагъыз  келе туругъуз, ариу къарындаш тюйюл эсегиз да, тартынмай келигиз деп, «къарындаш» деген сёзню черте, белгилеп ашырады.

Беш-алты жыл озгъандан сора тукъумун тюз айтхан жаш ол эр кишиге жолугъуп къалады. Къонакъбай, чамыракъ да эте: «Мени къарындашым а не эте жашайды?» - деп сорады.  Жаш жунчуп: «Ол сизденме деп алдагъан этген эди, мен андан айырылгъанма. Кечигиз», - деп къызаргъанды. Ким билсин аланы аман, иги болгъанларын, алай а къонакъбай ол кюнледе тас болгъан затларын аладан кёреме дей эди. Бу хапарны жазгъаныбыз, танымагъан къонакъгъа сагъайтханыбызды, была, насыпха, асыры хаталыла да болмагъандыла. Заман тюрленнгенди, аны бла бирге адамла  барысы да тюз акъыл бла айланмайдыла жолгъа-къолгъа чыгъып, жарсыугъа.

Энди адет-тёреге къайтайыкъ. Белгиленнгенича, къонакъла кёп тюрлю боладыла, анга кёре аланы атлары да башхады: юйлю къонакъ, тийре къонакъ, суу атлап келген къонакъ, айыплы неда уялыр къонакъ, келечи къонакъла.  Не тюрлю къууанчны юсю бла келгенлени атларына жыйын бла келгенле дейдиле. Эм сыйлылагъа къыз нёгерлери бла башха миллетден келгенле саналгъандыла.

Къонакъла къайсы къауумдан болсала да алагъа тийишлисича сый берген не заманда да борчду.  Аны атындан тюшюрюп, юйге бет жарыкълы кийиргендиле, атына да юйню иелери къарагъандыла. Адамгъа ашатмай, ичирмей хапар сормагъандыла, анга не азчыкъ да иш бермегендиле. Бюгюн да къарачайлылада айтыу барды: «Къонакъча тургъан болмаса, ишлемейди, къолун сууукъ суугъа тийирмейди», - деп.

Къонакъ юйге кирип олтургъанлай неден да алгъа анга суусап бергендиле. Аны келтирген адам, ол ичип бошарын сакълап, сауутну алып кетерге керек болгъанды. Тепси тюпден къалгъан, сууукъ ашарыкъ салгъан айыпха саналгъанды. Анга жангы этилген сыйлы ушхууур берирге тийишлиди. Аллында белгилегенбиз аны юлюшю сакъланып болгъанын, алай бла хазырдан аш жарашдыргъан кёп заман, кюч да излемегенди.

Къонакъла аслам болсала, къоншу, тийре да болушхандыла. Къонакъ бла шагъырейленнгенден сора, тийишли кёрюлсе, тийре жыйылып аны сыйына той-оюн къурагъандыла. Мадары болгъан а къурманлыкъ этмей къоймагъанды.  

Поделиться: