Ала халкъыбызны ётгюр, билимли алчы инсанлары эдиле

Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында жыйырманчы ёмюрню уа ал кесегинде, эски Россейни башха этеклериндеча, Малкъардан да бир къауум ётгюр, билимли инсанла чыкъгъандыла.  Анга юлгюге Орусбийланы Исмайылны бла аны жашлары Сафар-Алийни, Наурузну, Абайланы Солтан-Бекни, Мусосну, Ханифаны, дагъыда башхаланы сагъыныргъа боллукъбуз.  Бу адамла малкъар халкъны культурасын ёсдюрюуде магъаналы ыз къойгъандыла. Аланы жашауларын, ишлерин, чыгъармачылыкъларын тинтген алимлерибиз да бардыла. Аладан бири Аппайланы Хадисди. Орусбийланы Исмайылны юйюрюню юсюнден материал аны ишлерине кёре жарашдырылгъанды.

Исмайыл эм аны эки жашы Сафар-Алий бла Науруз кеслери орус культура бла шагъырей болуп къалмагъанлай, Россейни алимлерин, композиторларын тар тау ауузлада жашагъан гитче малкъар халкъны жашау ызы, болуму бла шагъырейлендиргендиле. Ол санда экономикасы, юй жашауу, иши, адетлери, фольклору, тамаша музыкасы бла да.

Исмайылны юсюнден белгили композитор Москвада консерваторияны таматасы С.И. Танеев былай жазгъанды: «Ол, Урусбий улу, не жанындан къарасанг да, аламат инсанды. Кеси да битеу Кавказ халкъланы адетлерин, эски эм жангы макъамларын, тарыхны, географияны, таурухланы, жырланы, жомакъланы, ол угъай Бокляны бла Дарвинни окъууларын да иги биледи».

Аны юйюне башха-башха къыралладан асыры кёп адам келгенден ол жашагъан жерини къатында къонакъ юй ишлегенди. Ол къонакъбайлыкъ этгенлени араларында, сёз ючюн, ингилиз тау клубну башчысы Дуглас Фрешфильд, географ Грове, Петербург Академияны сыйлы келечиси Г. Абихин эм башха белгили адамла болгъандыла. Ала Исмайылны, малкъар халкъны къонакъбайлыгъыны, таза жюреклилигини юсюнден къыйматлары бюгюнлюкде да уллу болгъан кёп ахшы сёз жазгъандыла.

Орусбийлары бек сюйген эм сыйлы къонакълары композитор С.И. Танеев, Марксны бла Энгельсни тенглери социолог, юрист М.М. Ковалевский, жазыучу, критик И. Михайловский, профессор И. Иванюков, суратчы Н. Ярошенко эм башхала болгъандыла. Исмайылны къарындашы полковник чыны бла аскерде къуллукъ этгенди.

Атлары сагъынылгъан орус эм тыш къыраллы алимле, белгили адамла Исмайылны, жашларын да танып, ала бла тенглик жюрютгендиле. Орусбийлары да аладан кёп иги затха юйреннгендиле. Ол адамланы болушлукълары бла малкъар халкъны жашау ызы, халы Россейге, башха тыш къыраллы халкълагъа да ачыкъ этилгенди. Анга юлгюге бир белгили шартны келтирейик. 1874 жылда М. Ковалевский кесини «Общинное землевладение, причины, ход и последствия его разложения» деген китабын Марксха саугъагъа бергенди. Ол анда француз тилде былай жазгъанды: «Кесими шуёхлугъуму эмда сюймеклигими белгилей, Карл Марксха».

Энгельс да М. Ковалевскийни илму ишлерин багъалагъанды, бютюнда аны «Юйюрню бла энчи мюлкню жаратылыулары эмда ёсюулерини очерклери» дегенин. 1891 жылда  Энгельс «Юйюрню, энчи мюлкню эмда государствону жаратылыулары» илму ишин экинчи кере чыгъаргъанда, Ковалевскийни китабындагъы кёп шартланы хайырланнганды. Ковалевский а чыгъармасыны планын Орусбийланы юйлеринде жарашдырып кетгенин белгилерчады. Ол аны жарашдыра туруп, Исмайыл аны аламат юлгюле, шартла бла шагъырейлендиргенди. Аланы уа алим  илму ишине къошханды.

Орусбий улуну юйюнде къонакъда  уллу орус композитор М. Балакирев да болгъанды. Ол Шимал Кавказгъа юч кере келгенди.  Аны хайырындан  «Кавказ халкъ музыканы жазыуу» деген ишин жарашдырып бошагъанды. Ол чыгъармада тогъуз къарачай-малкъар эм къабарты, эки да чечен жырла бардыла.  Жырланы макъамларын  композитор Орусбийланы Исмайылдан жазып алгъанды.

Аны юсюнден П. Остряков былай айтады: «Бизни багъалы М.А. Балакирев бу жерлени жырларын  жыйып эм аранжировка этер мурат бла бери келгенде, Орусбийланы Исмайыл бий, кесини миллет къобузларын да алып, Пятигорскеге келген эди. Кеси да ол кавказ халкъланы музыкаларын бек иги билгенлеге саналады. Ол сокъгъан жырланы Балакирев олсагъат окъуна фортепианода согъарча этген эди.

1885 жылны жаз айларыны биринде С.И. Танеев, И.И. Иванюков эм М.М. Ковалевский Кавказда 24 кюн туруп кетгендиле. Ала Исмайылны къонакълары болгъандыла. Кеслери да Огъары Бахсанны халкъыны жашауу бла шагъырейленнгендиле. Иванюков бла Ковалевский  таулула бла тюбешиулерини юсюнден «Минги тауну этегинде» деген очерклеринде былай жазгъандыла: «Бир жауунлу кече бий къыл къобуз согъа эди, Танеев а ол сокъгъан макъамланы ноталагъа салып жаза эди. Макъамлагъа тынгыларгъа отоугъа таулу кишиле да киргендиле. Алай бла ингирни ахырына отоугъа къыркъдан артыкъ адам жыйылгъанды. Ала сейир этип нот белгилеге къарагъандыла, бегирекда уа Танеевни Исмайыл бий сокъгъанынын ноталагъа келишдирилгеннге къарап жырлагъанына».

С.И. Танеев халкъгъа бла аны музыка фольклоруна къарамын «Тау татарлыланы музыкаларыны  юсюнден» деген ишинде кёргюзтгенди. Аны ол иши 1888  жылда «Вестник Европы» деген журналда чыкъгъанды. Композитор малкъар халкъны музыкасына, жырына уллу багъа бергенди эм аланы унутула баргъанларына жарсып, былай айтханды: «Мен Орусбийланы бийден жыйырма жыр жазгъанма, алай ол жырла унутула барадыла».

Композиторну тинтиу чыгъармасында магъаналы жерни тюрлю-тюрлю таулу къобузланы суратлары да аламат берилгендиле. Исмайыл,  Танеевге айтып, жаздыргъан жырларыны оригиналлары Клин шахарда П.И. Чайковскийни музейинде сакъланадыла.

Орусбий улу малкъар халкъ орус халкъны маданияты эм искусствосу бла шагъырей болургъа кереклисин билген таулу эди. Ол жазыу, билим да таулулагъа Россейден келлигине толу ийнаннганды.

М. Ковалевский бла И. Иванюков «Минги тауну этегинде» деген очерклеринде Орусбийланы Исмайылны юсюнден дагъыда былай айтадыла: «Исмайылны санлары, темирден этилгенча, деменгили эдиле. Хар айтхан сёзю адамгъа къарыу береди. Ол болгъан жерде, хар зат да иги боллугъуна ийнанаса…» Бу тизгинлени Науруз аланы Сванетиягъа элтирден алгъа жазгъандыла. Аны къонакълары Бахсан ауузу Швейцариядан да ариу болгъанына сейирсинедиле эм жерине кёре адамы да бек аламатды, дейдиле.

С.И. Танеев Бахсан тарына, Минги таугъа сейир этип, кесини устазы, уллу композитор П. И. Чайковскийге письмо жазгъанды: «Багъалы устазым Пётр Ильич! Мени бла бирге жолгъа чыгъаргъа сюймеймисе? Ол не жолоучулукъ болгъанын бусагъат айтып берейим: бизни аллыбызда Элбрус бирде  кёрюне, бирде уа бугъа турады. Тау хауасы асыры тазадан солуп тоялмайса. Шаудан сууланы уа несин айтаса!  Аны юсюне уа бусагъатда союлгъан къозуну шишлигин бир къош! Мында ол сейир затла сени кибик жолоучуланы сакълайдыла. Орусбий улуну ауулунда уа атха минип неда жаяу жюрюрбюз, бу жерлени халкъыны музыкасына тынгыларбыз, бийик таулада жугъутурланы марарбыз.

… Биз кесибиз да малкъар адамланы араларында турлукъбуз. Аланы цивилизация бузмагъанды. Ала къарыулудула, жигитдиле, чёрчекдиле, субай санлыдыла, ауруу деген не болгъанын билмейдиле».

Онтогъузунчу ёмюрню ахырында гюржюлю этнограф Б. Ш. Нижарадзе кесини «Минги тауну тёгерегинде» деген статьясында Исмайылны былай суратлайды: «Жетинчи августда 1878 жылда Исмайыл бийге 47 жыл бола эди. Ол аламат таулу киши эди. Халкъына тап оноу эте билген, мюлкюн тийишлисича жюрютген, адамлагъа болушхан намысы жюрюген инсан.  Ол сёзге устады,  не соруугъа да терк, тап жууаплаялады. Аны керексиз омакъ кийинип бир заманда бир адам да кёрген болмаз. Юсюнде къара къапталы, алаша бухар бёркю, сатинден кёлеги, бел бауу бла пил сюек саплы къамасы, аягъында жумушакъ сахтиян меслери бла чарыкълары – Исмайыл бийини кийиниую алай эди», - дейди этнограф. Кесини статьясында Нижарадзе таулу бий къонакълагъа къалай къарагъанын айта, аны жигитлигин чертеди.

Орусбий улу халкъын къарангылыкъдан жарыкъгъа чыгъарыр ючюн не кючюн, не билимин аямагъанды. Аны себепли Танеевча, Ковалевскийча, Иванюковча, Балакиревча адамланы намыслары, билимлери малкъар миллетге иги болушлукъ боллукъларын уста билгенди.  Ол жашлары Сафар-Алийге бла Наурузгъа бийик билим берирге да аны ючюн кюрешгенди.

1872 жылда Абайланы Мисост бла бирге Орусбийланы Сафар-Алий Владикавказ шахарда окъугъанды. Анда реальный училищени бошагъандан сора ол Москвада  Петровская академиягъа (шёндю Темирязевская академия) кирип, аны жетишимли бошагъанды. Науруз да реальный училищени тауусханындан сора Петровская академияда окъууун бардыргъанды.

Науруз академияны бошагъынчы, атасы ауушуп, ол ючюнчю курсдан Огъары Бахсаннга къайтады. Нек дегенде Исмайылны мюлкюне ие керек эди. Тамата Орусбий улу дуниясын алышханда Сафар-Алий да юйюнде болмагъанды. Аны патчахны чиновник къаууму Ярослав губернияда Углич шахаргъа ёмюрлюк ссылкагъа жибергендиле.

Сафар-Алий ётгюр адам эди, ол Россейде болгъан къужурлукъгъа къажау сюелгенди. Уллу орус халкъны алчы адамлары бла шагъырей болгъанды, аланы ызларындан баргъанды, ала тутхан ишни дурус кёргенди. Ол затланы уа патчахны Кавказда  келечилери анга кечмегендиле. Аны сылтауундан Сафар-Алийни туугъан жеринден не амал бла да узакъ ашырыргъа кюрешгендиле. Алай бла аны  кеси ёмюрюнде Кавказгъа къайтмазча ссылкагъа жибергендиле.

Сафар-Алийни да малкъар халкъны аллында къыйыны уллуду. В. Миллер бла М. Ковалевский кеслерини «Къабартыны тау обществоларында» деген тарых эмда этнография очерклеринде аны юсюнден былай жазадыла: «Бусагъатда таулуладан бири Орусбийланы Сафар-Алий ана тилини грамматикасын жазып кюрешеди, орус азбуканы харфларын хайырланып».

Ол грамматика  тас болгъанды, табылмайды. Аны сылтауу да авторну узакъ жерлеге ашыргъанлары бла байламлы сунабыз.

Ярослав губернияны Углич шахарында Сафар-Алий Михаил Павлович Чехов бла шагъырей болады. Ол таулу жашны бек ариу кёрюп, аны бла шуёхлукъ жюрютеди. Михаил Павлович кесини тамата къарындашы уллу орус жазыучу Антон Чеховха Орусбий улуну юсюнден кёп хапар айтханды, махтагъанды. Аны туугъан жерине термилгенини юсюнден Антон Павлович Михаилге не хапар, не повесть жаз деп тилейди. Михаил да, белгилисича, аты айтылгъан жазыучу эди, ол, къарындашыны айтханын толтура, Сафар-Алийни юсюнден «Преступник» деген аламат хапарны жазгъанды.

Сафар-Алийни  дагъыда бир магъаналы иши 1881 жылда Тифлисде «Кавказны жерлерин эмда халкъларын суратларгъа материалланы жыйымдыгъы» деген журналда басмаланнганды. Аны аты «Терк областьны Пятигорск округунда таулу татарлыланы пелиуан нартларыны юсюнден хапар» деп алай болгъанды. 

Бу чыгъарма бек аламат, ариу тил бла жазылгъанды. Бегирекда ал сёзде эсленеди авторну терен билими, оюму да.  Бюгюнлюкде да ол кесини магъанасын тас этмегенлей,  таулу халкъны маданияты эм искусствосу бла башхаланы шагъырей этер кючю барды. Кавказ халкъланы кёлден айтылгъан литературасы бла кюрешген, аны тинтген алимле бу иш бла да аслам хайырланнгандыла.

Науруз да, тамата къарындашыча, С. Танеев, М. Ковалевский, В. Миллер, П. Чайковский эм башха алчы алимле эм композиторла бла танышып, шуёхлукъ жюрютгенди. Ол алагъа Кавказда, Москвада да тюбей тургъанды. Ариу къылыгъы, билими бла аланы къайсысына да кесин сюйдюргенди.

1885 жылда ол С. Танеев бла нёгерлерин Кавказда айландырады. Бахсан ыфчыгы бла Сванетиягъа элтеди. Науруз Москвагъа келгенинде уа, Танеев аны бек ариу кёрюп, театрлагъа элтеди. Экиси да бирге Уллу театрда П.И. Чайковскийни «Евгений Онегин» операсына къарайдыла.  Ол кезиуде Танеев аны уллу орус композитор бла танышдыргъанды. 

Бир кесек заман озгъандан сора, 1891 жылда, Танеев Пятигорскеге келип Наурузгъа тюбегенди. Орусбий улу аны кесини элине къонакъгъа чакъырады. Ол кезиуде Танеев Чайковскийге былай жазады: «Сен къонакъгъа барсанг, Науруз бек къууанырыкъды. Ол юч жыл мындан алда Москвагъа келгенинде, мен аны «Онегиннге» къараргъа элтген эдим. Жашауунда операгъа къарагъаны биринчи кере ол эди.  Чыгъарманы музыкасы, декорациясы, оркестри эм жырлары аны бек сейирсиндиргендиле. Ол шёндюге дери сени оперангдан бир затын да унутмай, эсинде тутады».