ЁМЮРЛЕ ЖОЛУ – СЫНАУЛА КЪОЛУ

Жашап келди адам

Жашау, тейриле ёмюрюнде жаратылып, кёп заман келди, жел къанаты сюрюп, нартла ёмюрюне дери. Артда, ала – тейриле бла нартла – къатышханда, адам улуну ёмюрю башланды. Махтаулу, гюняхлы ёмюр. Таурухлада, жомакълада, жырлада айтыла къалдыла кёкге кетген тейриле, нартла да. Жаланда адам къалды жер юсюнде…

Жашап келди адам. Кёп жашады. Уллу дуния аны гюняхларындан, къаргъышларындан толгъунчу. Эсингдемиди жерни суу алгъаны? Ол заманда, кёкден тюшюп, келди тейриледен бири жерде тенгиз жагъасына. Келе келип, кирди аны тузлу суууна. Сора, инбашындан бир ауур жюгю кетгенча кёрюнюп, женгил болуп чыкъды андан. Эсине тюшюп:

– Дунияны суугъа алдыр да, адамланы жюреклерин, бетлерин да гюняхдан тазала! – деп тиледи ол Уллу Тейриден.

Эшитди ол аны. Гюняхла асламдан, жерни аладан тазалар ючюн, кёп суу керек болду. Уллу суу келди да, алды дунияны башын. Жаланда экишер адам улун, жаныуар, къанатлы тюрлюсюн сыйындырды Нохфайгъамбар кемесине. 

Къалай да сайлады?!

Ауур гюняхла бийлеген дуния суу башында къалалмай, бата башладыла уллу шахарла, жашил элле, килисала… адамла – къартла, жашла, къагъанакъла… Ол заманда, адам улугъа келген къыйынлыкъны кёрюп, тенгизге биринчи кирген тейри кеси тилегинден къоркъду. Аны толгъанына къууаныргъамы, жарсыргъамы керекди деп, ол затны ангылаялмады. Бола тургъанны кёрюп, кёзлери толдула. Тилегин артха алыргъа уа къалай базынсын Уллу Тейриден?  Къоркъду, бушуу этди. Сора жангыдан тиледи:

– Тейрилени Тейриси, Уллу Тейри, мындан ары адам улу сен излегенча жашар! Берме анга быллай къыйынлыкъ! – деп.
Уллу Тейри, аны жапсарыргъамы сюйдю, кёкде тейри къылыч тартып, аны бла жангы жашау башланнганын белгиледи. 
Болсада адам улу, жашай баргъанда, тейрилени халаллыкъларын унутду. Ол суу къыяманы да эсгералмады! Жангыдан башланды къазауат. Байлыкъ, даража, махтау ючюн, ариу жашаргъа, бирсиледен энчи, биринчи болургъа, уллу, гитче хорламла болдурургъа сюйюп…

Къара эмина

– Бар, – деди эр киши аны ызындан келген тиширыугъа, кешене аллында тохтап. – Тейрилеге аманатса.

– Сени аямагъан тейриле манга къалай аурутурла жан? Жанымы къалдырлыкъ болсала, – сени бла бирге!

– Баланг ючюн, – деди уучу. – Энди бизни солууубуз башхады. Санга бла жаратыллыкъ жаннга жарашмаз. Кёресе, къара эмина ойнатады къылычын.

– Сен сыйыннган кешене мени да сыйындырыр. Бирге болургъа деген эдик да биз?!

– Баш дунияны кёрмесе ол сени жюрек тюбюнгде букъгъан жан, не эсгериу къояллыкъбыз жер юсюнде биз сюймеклигибизни, насыбыбызны юсюнден?

– Жыр такъгъанса! Ол ёмюрледе айтыла турур, унутулмаз.

– Унутулур ол да … аны айтырыкъ болмаса тамбла. Къач!

Кешенеге кирип кетген сюйгенини ызындан къарай къалса, жангылыч этерин, ызындан чабып, эрини ахыр оноуундан чыгъаргъа боллугъун ангылап, тиширыу жаратыла келген кюнню аллына атлады. Эр киши уа, тёгерегинде жатхан саулагъа бла ёлгенлеге эшитдирмезге кюреше, эси кетгинчи, къатлап турду:

– Уллу Тейри, бу къара эминадан къачып баргъан тиширыу мени адамымды. Аны ауурлугъу барды, аманаты. Аны къутхар! Сен айтып, андан жаратылгъан уландан башланыр эсе уа жангыдан жашау!

Тейриге саугъа

Тиширыу, биринден тюше да, бирсине ёрлей, ненча таудан ауду! Арып, черек боюнунда солургъа чёкдю. Аны сагъышларын ангылагъанча, кёмюк этип келген суу шошайды. Акъ къалакъ ташда, тиширыу угъай, бушуу олтура эди…

Бир заманда, суугъа къарап, тиширыу анда кесин кёрдю. Кёрдю да, танымады. Алгъын ол, нёгерлери бла суу алыргъа келип, кёп къарагъанды къара шауданны кюзгюсюне. Кесин иги таныйды. Былайда олтургъан адам а башхады.

Алайлай кюнде букъгъан кюн жарытып, къулагъында сюйгени берген сыргъала жылтырадыла да, ала биргесине болгъанларына къууанды ол. Сора, узалды да, тешип, уучуна алды аланы. Сейирди, сыргъала энди тууарыкъ сабийни атасыны къол жылыуун тас этмегенча кёрюндю анга. Жокъ эди аладан багъалы, аладан сыйлы заты.

– Уллу Тейри! Алтын сыргъаларымы ал да, энди жаратыллыкъ балама жан аурут! – деп тиледи ол. – Жашы атасына ушарыкъды. Аныча жигит да, халал да боллукъду, билесе, – деп да къошду кеси кесине шошчукъ, уллу Аллахдан уялып.

Ол а… эшитди. 
Кёп олтурду тиширыу ташда. Ашыгъырыкъ болур эди, алай… Къайры? Ким сакълайды аны? Бир кесек кечинип, ёлетден къутулгъанын да бир ангыласын. Ол оюм жангыдан башын алып, тиширыу артха, келген ызына – атасын, анасын, сюйгенин къоюп кетген жанына къарады. Ким билсин, не сагъышла тууа болур эдиле аны башында, алай, сабий къымылдады да, ол, ауур къарамын келген жолундан сыйырып, алгъа атлады.

Ненча таудан, ненча суудан ётдю, ким билсин. Сора келип тауну бла тюзню къыйырында тохтады ол. 

«Тап жерди былайы…»

Тиширыу уучу урлукъдан эди да, апчымады. Апчыр амалы да къайда?! Чалы эшип, топуракъ ышып, башы кирир ышыкъ этди. Кече, алыкъа кюн кёзю жетип, топуракъ ийисин кетермеген жангы журтунда къалды. Тюшюнде уа баш иеси, уудан къайтханча, къууанчлы болуп кирди да, юйдегиси къууанды: «Къайдан да табып келди мени былайда?» – деп, аллына чапды.

– Жангы юйюнг да огъурлу болсун! – деди ол босагъадан. – Тау да – жууукъ, бийик, тюз да – кенг. Тап жерди былайы. 

Тиширыу къууанды:
– Жарата эсенг, кел, мени бла жаша!

– Эр киши кеси ишлемеген юйде къалай жашар?! – деди да, мудах болду уучу. Сора бир кесекден: – Къоркъма! Мен былайдама… кёкде… – деп да къошду. Жапсарыргъамы сюйдю?

– Сен мёлекми болгъанса не Тейри, кёкде жашарча? – деп сорлукъ эди тиширыу, жетишмеди, уянып къалды ансы.
Тюшюн андан ары кёрюр ючюн, энтта да жукълар эди сау кюн, сау ай, сау жыл. сау ёмюр… 

Жангы кюн

Танг ата къопду да, черекге тигеледи. Бет-къол жуууп, тазаланып, Уллу Тейриден кёп зат тиледи: жер юсюне – мамырлыкъ, саламатлыкъ, тюп дуниягъа жол салгъан уучусуна, жууугъуна, ахлусуна, миллетине – жаннет. Бек ахырында уа бек магъаналы тилегин айтды:

– Жюрегими тюбюнде тепген жаннга жашау бер! – деди тиширыу.

Сора черек суугъа кирди да, этегин жайып, чабакъ тутду. Аны этегине тюшген ала чабакъланы уучу бийик кёкден жибергенин ангылай болурму эди ол? 

Бир кюнде бир табийгъатны – ол жанында тауланы, бу жанында тюзню – шошлугъун аны сюйгенине ушагъан ариу сабийни къычырыгъы уятырыгъын биледи ол. Аны сюйюп, аны излеп, алай болсун деп, аны ючюн жашайды. Ма андан киралмагъанды уучу бла бирге жюреги термилген кешене кёрюне да.

Жангыз отну жангыз кёзю жылтырайды кечеде. Артда былайлада уллу эл боллугъун белгилей болур ол.