ШАРКЪНЫ БЛА БАТЫШНЫ БИРЛЕШДИРГЕН СУРАТЛАУ КИНОФИЛЬМ

«Белое солнце пустыни» деген киногъа къарамагъан адам болмаз къыралда, андан тышында да. Бу кюнледе ол экраннга чыкъгъанлы элли жыл болады.

Хазырланыу

Аны Россейни халкъ артисти, режиссёр Владимир Мотыль алдыргъанды. Сценарийни уа Рустам Ибрагимбеков бла Валентин Ежов жазгъандыла. Кино граждан урушну заманында шаркъ жанында басмачла бла баргъан кюрешни юсюнденди. Мында орус аскерчи Фёдор Сухов бандит Абдулланы юй бийчелерин (тогъуз тиширыу) эски, зарауат жашауну тузагъындан къутхарады.

Сценаристлени артда айтханларына кёре, биринчи жазгъанларында ала миллет ышанланы кёбюрек къошхандыла. Алай а аны сюзген комиссияны членлери орус жигитле Сухов бла Верещагинни алгъа чыгъарыргъа, орус халкъны бу ишде артыкъ къыйынын энчи белгилерге сюйгендиле.  

Аны жазардан алгъа Валентин Ежов граждан урушда Орта Азияда басмачла бла уруш этгенлеге тюбеп, аладан толу хапар жыйгъанды. Ол ветеранладан бири уа бандитле юйюрлерин, тиширыуларын да къоюп къачханларын сагъыннганды.  Сценарийни ёзегин автор анда кёргенди, алай а, кесине ышанмай, нёгерге  Шаркъ дунияны иги билгеннге санап, азербайджанлы драматург Рустам Ибрагимбековну алгъанды.

Анда ойнагъанла

Кинону 1968 жылда Азияны къумларында алдырыргъа оноу этилгенди. Анда ойнарыкъ артистлени да сайлагъандыла: Анатолий Кузнецов – РСФСР-ни халкъ артисти Фёдор Сухов,  Павел Верещагин – РСФСР-ни халкъ артисти Павел Луспекаев, Катерина Матвеевна – журналист Галина Лучай. Абдулла – грузин актёр Кахи Кавсадзе, Саид – РСФСР-ни халкъ артисти Спартак Мишулин, Петруха – заводда слесарь болуп ишлеген Николай Годовников, Гюлчатай – студент къыз Татьяна Федотова, Рахимов – чечен актёр Муса Дудаев. Абдулланы тогъуз «тиширыуундан» а жаланда ючюсю артистле эдиле. Аны бандитлери уа кавалерист эскадронну аскерчилери болгъандыла.

Ахча жетишмегенден этилгенди алай дейдиле. Учуз келгени ючюн киногъа бир тюрлю бир тиежеклери болмагъан адамланы алгъандыла анда ойнаргъа. Сёз ючюн, гаремли тиширыуланы кими устаз, кими тюкенчи, башхасы инженер болгъанды.  

Дагъыда бир затны белгилерге тюшеди: шаркъ миллетли артистле кёп бола тургъанлай, аланы артыкъ излемегендиле кинону алдырлыкъла. Кавказлыланы уа хайырланнгандыла

Ишни барыуу

Кинону 1968 жылла 24 июльда алдырып башлагъандыла. Биринчи кадрла – Суховну юй бийчеси, ол гаремдеги тиширыула бла да чай ичген тюшю – Мистолово деген элчикде, андан арысы – Верещагинни юйю, нефть бакла – Дагъыстанда Каспий тенгизни боюнунда алыннгандыла.

Алай а анга къарагъан комиссия ол кадрланы бир-бирлерин Орта Азияда Туркменистанда Байрам-Али деген шахарда жангыртханды. Совет Союзну заманында аллай художестволу советле не тюрлю искусство, адабият чыгъармачылыкъны юсюнде да болгъандыла. Ала биринчи кесегине къарагъанда, асыры кёп ахча къоратханса деп, режиссёрну кетерип, аны орунуна башханы салыргъа оноу этгендиле. Аны къой,  Владимир Мотыльны жууапха окъуна тартхандыла. Алай, баям, насыпха, режиссёр Владимир Басов ол затны анга буюрургъа умут этгенлеринде, унамагъанды.

«Ваше благородие» деген жырны сёзлерин Булат Окуджава, макъамын а Исаак Шварц жазгъандыла. Жырлагъан а артист Павел Луспекаев кеси этеди. Анда окъулгъан письмоланы белгили режиссёр Марк Захаров кеси жазгъанды.

Кинону 1969 жылны сентябрь айында алдырып бошагъандыла.  Анга «Мосфильмни»  генеральный директору Владимир Сурин бла художестволу комиссия къарагъандыла биринчи. Жаратмагъандыла. Алай бла къараучулагъа жолун юзгендиле.

Алай хар не да билмей тургъанлай тюрленип къалыргъа болады. Къыралыбызны ол замандагъы таматасы Леонид Брежнев дачасында бир жангы киногъа къараргъа сюйгенди да, фильмотеканы сакъланнган жерде бир адам аны жибергенди. Ол а бек жаратханды. Алай бла «Белое солнце пустыни» 1970 жылда 30 мартда экранлагъа чыкъгъанды.

Киногъа берилген даража

Къараучуланы келгенлерине кёре, аны экинчи категориялы суратлау фильмге санагъандыла. «Советский экран» журналны сорууларына жууап этгенле уа «Белое солнце пустыни» дегенни 1970 жылны бек иги киносуна санагъандыла.

1992 жылда «Золотой билет» деген россей соруулада, 1999 жылда «Последний сеанс тысячилетия» деген акцияда да ол къараучуланы бек сюйген кинолары болуп чыкъгъанды. Аны аллында уа Россейни къырал премиясына тийишли болгъанды. Анда ойнагъан артистлеге да ол ариу аякъ ыз къойгъанды – аланы артда кёп кинолада ойнаргъа чакъыргъандыла.

Аны бирле тарых, бирсиле уа, западда вестерн дегенча, комедия, детектив, боевик жанргъа кийиргендиле. Алай а мында ата журтха сюймеклик бек алда турады.  Баш жигити Фёдор Сухов да революция заманны  кюрешчисиди. Суратлау киногъа бютюнда бек эс бурдургъан а тёрели шаркъ жашауду, аны эрттегили культурасы.

Къараучула бек сюйген персонажланы араларында, баям, Павел Верещагин сыйлы жерни алады. Аны Ата журтха сюймеклиги, аны азатлыгъын сакълар ючюн бардыргъан кюреши да кёп жигитлени эсге тюшюреди.

Бу кинодан иги кесек айтыу халкъ ауузунда жюрюйдю. Бизни совет, россей космонавтла асыры жаратхандан, кинону Халкъла аралы космос станциягъа биргелерине алып учхандыла. Энди уа ары тебирерни аллында анга къарамай чыкъмайдыла. Ала айтханнга кёре, ол кино космосха чыкъгъандан арысында бир адам да ачымагъанды анда.

Абдулланы бийчелерини – Зухра, Лейля, Гюзел, Саида,Зарина, Хафиза, Зульфия, Джамиля, Гюльчатай – Суховну Катеринасыны да атлары  Венераны картасында кратерлеге аталгъандыла.

Къызыл аскерчи Суховха – Самарада, Верещагиннге – Курганда эм Москвада таможняланы алларында, Верещагиннге бла Петрухагъа Южно-Сахалинскде эсгертмеле салыннгандыла.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: