Парашютчу таулу къыз

Бегийланы Шерифат 1918 жылда Огъары Малкъарда туугъанды. Таулу тиширыуланы араларында биринчи парашютист эди. «Парашютист СССР» эм «Ворошиловский стрелок»  белгилеге тийишли болгъанды. Аны дагъыда башха  хунерлери да бар эдиле. Бюгюн бу жигит тиширыуну юсюнден Къулбайланы Алийни эсгериулерин басмалайбыз.                    
 

Къыйын кезиу

Бегийланы къызны атын биринчи кере кёп жыл алгъа Ессентуки шахарда Чеченланы Жамалдан эшитгеними эсиме тюшюргенме. Ол лётчик-истребитель эди. Нальчикде аэроклубха жюрюгенинде таныгъанды Шерифатны.

Андан сора, парашют спорт бла кюрешген таулу къыз болгъанмыды? Андан хапарым жокъду. Болгъан эсе да, Бегийланы къыз биринчи эди. Биринчи уа хар заманда да биринчилей къалады.

Революция, граждан уруш, коллективизация, Уллу Ата журт къазауат (таулулагъа уа депортацияны да къошайыкъ) – миллионла бла совет адамланы къадарларын бузгъан, ахшы умутларын юзген кезиуле. «Халкъны душманларын» излеу къаты баргъан заман. Сени сюймеген биреу тил этди эсе, ишинг битди.

Шерифатны атасын – Бегийланы Аскербийни – 1919 жылда серебряковчула илишаннга салып ёлтюргендиле. Ол заманда къызчыкъны жаланда бир жылчыгъы бола эди. Кёп бармай аналары Цораланы Салихат да ауушду, беш сабий ёксюз къалдыла…

Жалгъан дау

Жалгъан дау бла 1943 жылда Моттайланы Мустафаны да тутдула – Шерифатны баш иесин. Кимни тили жетди, къайдан билгин. Ол алгъа Нижний Тагилде, ызы бла Карагандада олтургъанды. Темир рудникледе ишлегенди, жер тюбюнде кёмюр да къазгъанды. Юйге ёпке ауруу тийип къайтхан эди. Андан сора кёп жашамагъанды.

Политика репрессияланы заманында къыралны аллында тюк чакълы бир терсликлери болмагъан миллионла бла адамланы сталинчи концлагерьлеге ургъандыла. Моттай улу уа аладан бири эди. Энкеведешникле не бек кюрешген эселе да, Мустафаны сындыралмагъандыла. Ала сюйгенлерича жарашдыргъан, жалгъан дау жазылгъан къагъытха къол салдыралмагъандыла анга. Болсада он жылгъа Сибирьге ашыргъан эдиле.

Къайтхандан сора 1953 жылда дагъыда эки жылны Красноярск крайда ссылкада тургъанды. Юйдегисине 1955 жылда къошулгъандан сора, къагъытланы жаза, кесини реабилитациясын тамамларгъа кюрешгенликге, себеплик табалмагъанды. Алай Мустафа ауушхандан сора ол сууаплыкъ ишни юй бийчеси Шерифат бла къызы Светлана тамамлагъандыла. 1992 жылда, жарсыугъа, асыры кеч Моттайланы Мустафаны реабилитация къагъыты чыкъгъанды.

… Мустафа уруш аллы жыллада Москвада геодезия эм картография техникумда окъугъанды. Кёп затны эсгериучю эди. Сёз ючюн, студент тенглери бла бирге Аллилуеваны асыраугъа къатышханын да. Къыралгъа ачлыкъ кирип, ара шахардан кетерге тюшгенди. Партияны Черек райкомуну статистика бёлюмюне башчылыкъ этгенди. Уллу Ата журт уруш башланнганда, аны бронь бла мында къойгъандыла. Черек ауузундан барып, Прохладнада къорууланыу ыз ишлеген бригаданы таматасы эди.

Атадан, анадан да ёксюз къалгъан къызчыкъны Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа (ЛУГ) жарашдыргъандыла. Акъ гвардиячыла ёлтюрген къызыл партизанланы сабийлерин ары жибере эдиле. Анда, битеулю билим бергенден сора да, аланы кёп затха юйретгендиле. Шерифат гитара, фортепьяно, къобуз согъа да билгенди. ЛУГ-да таулу къызчыкъны жырларгъа хунерлигин, ариу ауазы болгъанын да эслегендиле. Отарланы Керимни юй бийчеси Назифа бла бирге радиода жырлагъанды.
 

Кёк бийиклеге итиниу

Отузунчу жыллада къыралда «Молодёжь – в небо!», «Комсомол – на самолёты!» деген чакъырыула жашланы бла къызланы жюреклерин бийлеген эдиле. Жашла Валерий Чкаловча, къызла Валентина Гризодубовача лётчикле болургъа сюйгендиле. Педучилищени студенткасы Бегийланы Шерифат да кёк бийиклеге чыгъаргъа итиннгенди. Алай алгъа парашют бла секирирге юйренирге керекди деп, насийхат сёзлерин айтхандыла сынаулу парашютистле. Аланы санында артда СССР-ни сыйлы лётчик-испытатели боллукъ Чабдарланы Ибрагим да бар эди.

Аэроклубха жюрюгенле бары да парашют бла биринчи кере секириуню къыйын экзаменнге санагъандыла. Ол къоркъуулу да эди. Юйрениуледе ол ачылмай къалгъан кезиуле да болгъанларын спортсменле биле эдиле. Алай хауада, къанатлыча, эркин учууну зауукълугъун сынамай къоялмагъандыла. Андан сора да, аланы барысыны да муратлары бир эди: СССР-ни Аскер-хауа кючлеринде къуллукъ этерге.

Шерифатны инструктору сынаулу пилот Заплаткин эди. Ол таулу къызны кёлюн салып юйретгенди. Парашютну жыйгъанына къатындан кетмей къарагъанды. Бу ишде не гитче жангылыч да адамны жашауу бла байламлы болгъанын эсгерте тургъанды, къоркъакълыкъ этерге уа жарамазлыгъын.

Биринчи секириу

… «У-2» Чегемни башында бийикге кётюрюлдю. Кёк чууакъды. «Кукурузникден» (ол самолётха алай айтыучу эдиле) аны къанатына чыгъып, алай секирип болгъандыла. Шерифат пилот формасы бла самолётну кабинасында олтурупду. Бюгюн ол биринчи кере секирликди парашют бла. Энишге къарайды да, тюбюнде кырдык ёзенде адамла жыйылыпдыла. Ала къараргъа келген эдиле.

Ёзенни башы бла бир-эки кере айланып, Заплаткин къызгъа белги берди самолётну къанатына чыгъаргъа. Къаты желге чыдаялырмы деп, андан къоркъа эди лётчик. Аны себепли Шерифатны кабинадан чыкъгъаны бла Заплаткинни «марш!» деп къычыргъаны тенг болдула.

Жерде назик къызны парашют бир кесек сюйреди, жашла чабып тутдула аны. Аны тёгерегине кёп адам жыйылды. Шерифат пилот шлемин тешгенде, узун чач эшмелери тёгюлдюле юсюне. Аны кёрген къабартылы къатынла сейир-тамашагъа къалдыла. Ала «хажебз, хажебз!» деп жиляй эдиле, нек эсе да, ким биледи, быллай аламатны биринчи кёрюпмю не уа тиширыучукъну батырлыгъынамы?

Саугъагъа – ушкок эм керох

Отузунчу жыллада жаш тёлюню арасында спортну кёп тюрлюлери кенг жайылгъан эдиле. ГТО (Готов к труду и обороне) эм «Ворошиловский стрелок» значокланы артыкъда багъалы кёргендиле. Ушкок атыу эр кишилени спортуду деп, кёпле алай къарагъандыла. Болсада анга къызла къатышып башлагъанларында, тиширыула мараучулукъ ишде эр кишиледен эсе артха къалмагъанлары, тап аланы да озгъанлары ачыкъланнганды.

Бегийланы къызы да уста мараучу болургъа бек сюйгенди. Ушкок атаргъа юйретген кружокга жюрюп башлагъанды. Биринчи кюнледе окъуна эслегендиле аны бу «эр киши ишге» да хунерлиги болгъанын, жаздырмай атханын. Кёп да бармай Шерифатны кёкюрегинде «Парашютист СССР» деген белги бла бирге «Ворошиловский стрелок» жылтырады.

Бир жыл Пятигорскде Евдокимов атлы стадионда ушкок атыудан эришиуледе таулу къыз хорлагъанына кёпле сейир этгендиле. Ол Бегийланы Шерифат эди. Аны бир огъу да илишанны тюз ортасына тиймей къалмагъанды. Эришиуледен сора алыннган суратны къызы Светлана сыйлы саугъаныча сакълайды. Шерифатны гитче калибрли ушкок эм тиширыула жюрютюучю «Браунинг» керох бла саугъалагъандыла. Уруш башланнганда, ол аланы НКВД-гъа бергенди. Аскер командованияны буйругъу алай эди.

Жашау – жаш тёлюге юлгю

Урушха дери эм андан сора да Шерифат сабийлени окъутханды. Мухолда школну директору да болгъанды. Орта Азияда Туркестан райОНО-ну инспекторуну къуллугъунда ишлегенди. Аны ариу кёргендиле ишин тынгылы этгени ючюн.

Юлгю келтирейим. 1950 жылда сегизинчи мартда Туркестан райОНО-ну таматасы Т. Нурматовну буйругъунда былай айтылады: «Тиширыуланы халкъла аралы байрамларыны кюню бла байламлы буйрукъ этеме: борчун тынгылы толтургъаны эм окъутуу-юйретиу ишде айырмалы кёрюмдюлери ючюн районну школларыны инспектору Бегийланы Аскербийни къызы Шерифатха ыспас этерге эм аны юсюнден энчи делосуна жазаргъа».

Заман саргъалтхан аллай къагъытла дагъыда бардыла. Кёчгюнчюлюкде окъуна айырмалы таулу тиширыуну «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» деген майдал бла саугъалагъандыла.

Туугъан жерине къайтхандан сора да Шерифат устазлыкъ ишин къоймагъанды. Огъары Жемталада эл Советни председатели да болгъанды, кёп грамотала бла саугъаланнганды.

Толмай къалгъан мураты

Бир затны айтыргъа унутуп барама. Шерифатны толмай къалгъан бир мураты болгъанды. Ол да неди десегиз, Ейск шахарда авиациягъа лётчикле хазырлагъан аскер училищеде окъургъа бек сюйгенди. Билген Аллахды, ол аты айтылгъан пилот болургъа да болур эди, алай ёксюз къызны къадарына жууукъла къатышхандыла. Ала аны харам этерик эдиле, ол лётчик окъуугъа кирсе: «Атанг жоюлгъаны азды деп, кесинги да жояргъамы дейсе? Угъай!» Онсегиз жылы болгъан къыз абаданланы сёзюне къалай бой салмаз эди.

Шерифатны жашау жолун мен толу кёргюзталмагъаныма ишексизме. Бизге, таулулагъа, ол Терешкова эди. Жарсыугъа, малкъар халкъ туугъан жеринден зор бла кёчюрюлгенден сора архивледе кёп материал тас болгъанды. Жаш алимлерибизден бири жигит таулу къызны, ол а керти да жигит эди, жашау жолун терен тинтир деп ышанабыз.