«Тышындан культура аламатды, бизники уа къалыубаладан къалгъан эскиди демей, хар ахшы адетибизни жууукъда тутаргъа кюрешейик»

Къабарты-Малкъар къырал университетде Отарланы Керим атлы малкъар маданият ара кесини къуралгъан кюнюнден башлап бюгюнлюкге дери таулуланы культураларын айнытыугъа уллу эс бурады. Араны баш борчу жаш тёлюню арсында адет-тёрелерибизни, ата-бабаларыбыздан къалгъан къыйматланы  сакълауду.

Бюгюннгю кюнден тамблабызгъа къарай билиу, аны къайгъысын кёрюу – ол жорукъ бла кёлленип бардырады ишин Малкъар маданият араны башчысы филология илмуланы кандидаты  Тюбейланы Светлана да. Уллу кёллю болмагъан коллективни къарыуу бла къуралгъан «Къарачайлыланы бла малкъарлыланы миллет хазнасы: озгъан емюрледен бюгюннге дери» кёрмюч цикл, «Хычинни кюню» жандауурлукъ проект, «Бешик жыр» фестиваль, тюрлю-тюрлю презентацияла, байрам кюнлеге жораланнган тюбешиуле тарыхны, маданиятны, ёз тилде айтылгъан сёзню багъалай билгенлеге керти да саугъадыла.

Жашауну, маданиятны, ишни юслеринденди Светлана Мухтаровна бла бардыргъан ушагъыбыз да.

-Светлана Мухтаровна, Малкъар маданият ара къуралгъанды, бюгюнлюкде жетишимли ишлейди.  Аны биринчи ачылыууну юсюнден эсгертсегиз эди окъуучуларыбызгъа.

- Малкъар маданият ара 2008 жылда ачылгъан эди. Анга эки жылны башчылыкъны  профессор Толгъурланы Зейтун этгенди.  Ол жыллада университетде юч маданият ара ачылгъан эди: бизники, къабартылыланыкъы эм оруслуланыкъы. 2010 жылда уа араны таматасына мени сайлап, аны ишин ачыкълагъан байрам презентация къура дейдиле. Быллай жумушла бла ары дери кюрешмегеним себепли, бираз абызырагъан эдим, не букъдурайым. 

Алай университетни  юйретиу иш жаны бла  управлениясыны ол кезиуде тамасы Геграланы Камилни жашы Хаким не жаны бла да бек болушханды, «Амикс» къауум да билеклик этеди.  Абдуллаланы Халимат да  «Малкъарны къыш жомагъы» деген миллет кийимлени  жыйымдыгъын кёргюзтеди, «Асса» сабий юлгюлю ансамбльни башчысы Сотталаны Къаншау да тепсеучюлери бла келеди. Университетни бёлюмлери да къонакъланы сыйларча аш-суу жанына къарайдыла. Таумырзаланы Далхат да миллет оюнланы юсюнден хапарлап, аланы юлгюлерин туура этеди. Дизайн колледжни устазы Ксаналаны Тамара араны отоууна аламат ариу  терезе жабыула тигеди. Къысха заманны ичинде, иги да къыйналыргъа тюшгенликге, аламат  жарыкъ байрам къуралгъан эди.

- «Хычинни кюню» деген проектигиз къалай башланнган эди, неге аталгъанды?

- Не букъдурайым, ол мени муратым эди – миллет ашарыкъны юсю бла жандауурлукъ проектни ётдюрюрге. Студентле бла бирге ишни къууанып къолгъа алгъан эдик. Хар нени да хазыр этип,  чакъырыу къагъытланы да жибергенибизде, бек кёп таулу келир деп муратыбыз алай эди. Не медет, болмагъанды алай.

Биз бу байрамыбызны биринчи уруму университетде бардырылса да, жыл сайын аны тау элледен биринде къурап турургъа умутлу болгъанбыз. Анда жыйылгъан ахчаны уа ол элде школну, сабий садны кереклерине неда анда спорт майданны къуралыууна себеплик этерча жояргъа эди акъылыбыз. Къарачыгъыз тёгерекге, хар адам кесини арбазын жасаргъа итинеди. Эл да - ол бир уллу юйюрню арбазыды, аны къаласыды. Элни тизгинсизлиги уа хар ким кеси «отоуун» жыйып, арбазын а тозуратып тургъанча болады. Тышындан келип бир адам да бир элге жарсырыкъ тюйюлдю. Жарсыугъа, ол муратыбыз алыкъа муратлай къалып турады.

Университетни арбазында бардырылгъан проектден жыйылгъан ахчагъа уа сабий юйлени бирине керек затла алгъанбыз. Бирде саулукъларында чекленнген онглары болгъан балачыкъланы, ата-ана жылыусуз къалгъан жашчыкъланы бла къызчыкъланы да чакъырып, энчи оюн-концерт программа да къурайбыз, саугъала юлешебиз.

- Маданият арада байламлыкъла къурау жаны бла иш а къалайды?

- 2010 жылда Мечиланы Кязимни  туугъан кюнюн Тюркде да белгилегенлерин билесиз. Ол къууанч ишлеге къатышхан делегациябызны санында мен да баргъан эдим. Маданият араны  жашау-турмушуну юсюнден аламат буклетле хазырлап, аланы тюрклю къарындашларыбызгъа юлешген эдик, эмда тамамлагъан жумушларыбызны юсюнден тынгылы хапарлап, фоторепортаж да кёргюзтгенбиз. Тюрксойну таматасы бла жаш тёлю проектлени юсюнден да сёлешгенбиз. Ол да бизге бу жаны бла кесини оюмларын  айтханды.

Республикада, шахарда культура бла байламлы бардырылгъан ишлеге къатышмай къалмайбыз. Студентле, школчула, устазла бла байламлыкъ тутабыз.  Фейсбукда, Одноклассникледе жангы проектлерибизни юсюнден жазабыз, жамауат оюмланы сюзебиз, аланы жашауда къалай бардырыргъа боллугъуна да къарайбыз.

Жыл сайын  культура бла байламлы халкъла аралы фестивальлагъа да заочно, Skaype-связь халда къатышханлай турабыз. Айранны байрамына уа бютюн сюйюп къошулабыз. Анда биз тенглерибиз бла тюбейбиз, фахму-хунерибизни да толу ачыкълар онгубуз барды.

- 2014 жылда «Эльбрус» издательствода «Хорлатмаз адам эси» деген кёчгюнчюлюк азабын сынагъанланы эсгериулери бла китап басмаланнганды. Мен билгенден, Малкъар маданият ара да къатышханды аны материалларын жыйыу ишге.

- Биз юч жылны ичинде «Депортация глазами очевидцев» деген конкурсну бардыргъанбыз. Бу китапдагъыланы жетмиш  проценти чакълы бири ол материалладыла. Аланы школда окъугъан сабийле, студентле, абадан адамла да жыйгъандыла. Табакъсойланы Мухтар хар бирин тынгылы тинтип, алай басмалагъанды. Ол халкъыбызны къыйын жылларыны бир эсгертмесичады, тарых, маданият жаны бла къыйматы бек уллуду. Китап дуния жарыгъын кёргенден сора, жаш адамла аланы аппаларына бла ынналарына юлеширча меценат жашыбыз Османланы Элдар бир талайын сатып алып бизге саугъалагъанды.

Ызы бла университетде презентациясын этгенбиз. Тюбешиуге къатышхан жазыучула, суратчыла, преподавательле бу магъаналы ишни къурагъанланы барысына да ыспас этген эдиле. Алай мени сейирсиндирген неди десегиз, ары чакъырылгъан сабийлени бла устазланы асламысы  келмей къалгъандыла. Ол а, не букъдурайым, бизни бек жарсытхан эди.

Белгилисича, миллет энчиликни хар сабийге баш сезим этдирген тынч тюйюлдю. Ол жаны бла устазны хар сёзю, иши да  миллет сезим бла байламлы болмаса,  не уллу ишни да магъанасы арада тас болуп къалады.

- Кертиди, алгъын жыллада интеллигенция жамауат бла тюбешген ахшы тёре болгъанды. Бусагъатда да бардыла аллай онгла. Сени оюмунга кёре, бюгюнлюкде бу иш алай къарыусуз некди?

- Бу соруугъа жууап тапхан къыйыныракъды. Интеллигенциябызны келечилери жаш адамла жыйылгъан жерлеге барыргъа борчлубуз деп сезселе, ол кезиуде жашла, къызла да аланы танырыкъдыла, сыйларын да кёрлюкдюле.  Аз болсала да, бардыла жаш тёлю бла тюбеширге излегенле, къайгъырып тургъанла да, сау болсунла.

Алай, сёз ючюн, район къуллукъчуланы биз ненча чакъыргъан эсек да, аланы асламысы маданият ара бардыргъан ишге артыкъ уллу эс бурмайдыла. Сагъыш этчигиз, университетде жер-жерледен ненча сабий окъуйду. Ала диплом къоллу болгъанларындан сора ёз районларына къайтырыкъдыла, анда жашарыкъдыла. Алты жылны ичинде араны юсю бла алты тёлю чыкъгъанды. Ала  ёз окъууларындан тышында сабийле бла ишлерге, тюрлю-тюрлю кермючле бардырыргъа, тюбешиуле къураргъа, конкурслагъа, фестивальлагъа  къатышыргъа  юйреннгендиле, адет-къылыкъдан да ангылаулары барды.

Сёз ючюн, эллеринде иш тапмай, миллет хазнабызны ангыларгъа, сакъларгъа юйреннген жашла, къызла шахарда ишлерге къаладыла. Эл школланы, клубланы таматалары  бу адамлагъа эс буруп, алагъа бир иш мадарсала, эллерибизни маданият жашаулары да тюрлене, сабийледе да миллет сезим бютюн кючленир эди.

- Индиялы жазыучу Р.Тагор мен юйюмю бийик хунала бла бегитирге  итинмейме, башха культураланы сингдирилиулерине да угъай демейме - жаланда ол  мени уруп жыкъмасын ансы, дегенди.  Бюгюнлюкде арабызда жангы кёз къарамла жерлерин тапханлай турадыла. Ол аман да болмаз, алай сакълаялырбызмы кесибизни?

- Жашау тирмени тохтамай бурулгъанлай турады.  Биз эртте заманны хар адет-тёресин къаты тутханлай турсакъ, андан ары айнырбызмы?  Ол тышындан келген культура аламатды, бизники уа къалыубаладан къалгъан эскиди демей, хар  ахшы адетлени кесибизникиле бла тенглешдире, кесибизге жууукъ этсек, иги  затланы келишдирип ала билсек, мени оюмума кёре, ма ол заманда миллет маданиятыбыз, тамыры сакъланып тургъанлай, жангыдан жашнарыкъды.

- Жаш адамланы къаллай литература юлгюледе юйретирге керекди сизни оюмугъузгъа кёре?

- Хар ахшы литература юлгюде. Дуния адабиятны билмей, биз кесибизникин ангылаяллыкъ тюйюлбюз, кесибизникин билмесег а, миллет энчилигибизни сакъларгъа къолубуздан келмез. Дагъыда бир чертиригим, школда дерследе литература бла культураны бир бири бла байлап окъутургъа керекди. Нек дегенде адабият жигитлени къылыкълары миллет энчиликни шартларын, аны маданиятын ачыкълайдыла. Адет, тёре не болгъанын билмеген окъуучуну  уа жигитни миллет сезимин толусунлай ачыкъларгъа къолундан келлик тюйюлдю.

Бешикден окъуна сабийни миллет маданиятха тюшюндюргенлей турургъа тийишлиди. Бусагъатда кёпле  къагъанакъны бёлемейдиле, белляу айтмайдыла.  Аллай балала уа, алимлени айтханларына кёре, артда жамауат арасында кеслерини жерлерин табалмай къыйналадыла.  Ол дегеним, биз миллетге, аны тарыхына, маданиятына, адабиятына сюймекликни бешикден, юйюрден башлап сингдирирге борчлубуз. Кюч салып, биригип, тийишли мурдор къураялсакъ, тамблагъы кюнюбюз ол заманда жарыкъ боллукъду. Аллах бизге аллай онг берсин.