Тюз тепсеуню жаратылыууну тамырлары, бюгюннгю сахна сураты

Тюз тепсеу (чакъырыуну неда танышыуну тепсеую) битеу байрамлада да бардырылгъанды. Буруннгу заманлада адет-тёреле бла байламлы жыйылыулада толтурулса, анга аслам адам къатышханды, ол тохташдырылгъан низамладан, жорукъладан таймазгъа керек болгъанды.  Аны суратыны тюзлюгюн бузгъан инсан тёгерекден чыгъып кетерге керек эди.  Бу тепсеуде да жашла бла къызла экеу-экеу баргъандыла.

Аны тарыхыны эм суратыны юслеринден кесини ишлеринде Къудайланы Мухтар жазгъанды. Ол шартла окъуучуларыбызгъа да сейир кёрюнюрле деп, «Малкъарлыланы бла къарачайлыланы буруннгу тепсеулери» деген китабындан материалны кёчюрюп, жарашдырып басмалайбыз.

Халкъда тюз тепсеуню жер сюргенни аллында бир кесек эркинирек тепсеселе, жерни тирлик бериу кючю уллу боллугъуна, тирликни да элпеклигине ийнаннгандыла. Алтын Хардарны маскасын кийген жаш ол кезиуледе тепсеуде къызны аллында аны уялтырча тебиуле этерге болгъанды. Сабанлыкъгъа  ауурлугъу болгъан тиширыуну да чакъыргъандыла, ол ёгюзлени алларында баргъанды, сабанчы готонну сапларындан тутуп: «Сабан семиз, мирзеу кёп болсун», - деп къычыргъанды. Ауурлугъу болгъан тиширыу, буруннгулуланы ийнаныуларына кёре,  жерни къутлугъуна, мирзеуню эркин тёгюллюгюне себеплик этгенди.

Андан сора да, ол мурат бла  эр киши эм  тиширыу сыфатлы гинжилени да бирге этип, кёрюннген жерге сюегендиле, аланы тёгереклеринде тюз тепсеуде баргъандыла,  сабан ишлени аллында той ойнагъанча.  Готонну сапларына  жюн жаулукъ, къой бёрк  такъгъандыла, алай бла сабанчыгъа ыразылыкъларын билдирип, тирлик да  жаулукъну бла бёркню тюклерича кёп боллукъду, дегендиле.  Сабан агъачны тёгерегинде да энчи тепсегендиле. Жугарны ёре сюеп, аны сабыны баш жанына жаулукъ къысхандыла, башындан къой териден бёрк кийдиргендиле. Аны тёгерегинде да тюз тепсеуде баргъандыла. Бугъаны бир мюйюзюне жаулукъ къысхандыла, бирсисине бёрк кийдиргендиле, аны юсюне тюрсюнлю тасмала такъгъандыла, биягъы аны тёгерегинде да бу тюрлю тепсеуде аякъ бюкгендиле.

Малланы жайлыкълагъа сюрюрню аллында да адет-тёрели ишлени тамамлагъандыла, аланы аурууладан, жыртхыч жаныуарладан сакъларча, къая тикледен кетмезча, кырдык эркин ёсерча. Къочхаргъа  бёрк кийдиргендиле, къойгъа жаулукъ къысхандыла; таякъгъа жамычы кийдиргендиле; текеге да бёрк кийдиргендиле – алай бла аланы элде арбазлагъа элтгендиле. Хар юйюрге бай мал тёлю тежегендиле. Сюрюучюле бир бирлерине таякъларын, башлыкъларын, жамычыларын бергендиле. Ол тёрели ишлени ахырында  да тюз тепсеуде баргъандыла.

Жайлыкъда да сюрюучюле ол тепсеуде кеслерин сынагъандыла. Адетге кёре, аны ахырында Аймуш бла Маккуруш тейрилеге айланыу сёзню айтхандыла.  Малланы къышлыкълагъа тюшюргенде да, ол байрамлы жумушланы этерге ашыкъгъандыла.

Чалгъыгъа чыгъарны аллында да кюн иги, кырдык къалын, бийик болурча тюрлю-тюрлю тёрели ишлени бардыргъандыла. Аланы кезиуюнде да тюз тепсеу энчи жерни алгъанды. Чоппа тейриге къурманлыкъгъа къойла, эчкиле сойгъандыла. Къурманлыкъ малланы терилерин чалгъы кезиуню ахырына дери байракълача такъгъандыла. Чалгъычыла союлгъан малланы тюклери кёпча, кырдык да кёп болсун, дегендиле. Тепсеу байракъланы тёгерегинде баргъанды. Чалгъыгъа чыгъарны аллында  бал чибинлени уяларына тиймезге кюрешгендиле, алай болмаса, кюн мылылай турлукъду деп ийнаннгандыла.  Жагъаланы тийресинде тёрели отла жандыргъандыла, жай исси болсун деп.

Алайлада тюз тепсеуню терлегенлери баргъынчыгъа дери тепсегендиле, кюн ариу болурча. Бичен кезиуню ахырында узун таякъны ёрге сюеп, аны башына кырдык къысымны такъгъандыла, бичен тишле аллай бийикле болсунла деп. Оракъчыла да, чалгъычылача, ол адет-тёрелени толтургъандыла.

Урлукъ сепгенде эм  чагалагъанда,  кийиз бёрклеге суу сепгендиле, жерде ол кезиуде мылылыкъ сакълансын деп, андан сора энди  къарай келген битимлени чыпчыкъладан сакъларча алайлада бодуркъу салгъандыла, ызы бла аны башхасына алышындыргъандыла, къабанланы къоркъутурча. Ол заманда да тапханды жерин биз хапарын бардыргъан тепсеу.

Мирзеуню байрамы да озмагъанды ансыз. Сыйдам бийик къурукъгъа кертмеле, алмала, сарымсах, сохан, къозла такъгъандыла, ётгюрле жетип, аланы тешерге керек болгъандыла. Жашла кёзлерин байлап, аны башына ёрлеп, саугъаладан бирин окъуна алыргъа бек кюрешгендиле. Сыйдам къурукъгъа ёрлеген а алай тынч тюйюл эди!

Саугъа къоллу болсанг а, сюйген къызынга бералгъанса. Ол а кесини кезиуюнде анга чилле къол жаулукъчугъун тутдургъанды неда аны бла тюз тепсеуге чыгъаргъа унагъанды. Жаш таякъдан кюшлю алманы алса, юй бийчесини къылыгъы къаты боллукъду дегендиле, татлы кертме – кертичи юй бийче, сохан – тюйюшюучю, сарымсах – огъурсуз.

Тиширыуну  ауурлукъдан къутулур  заманы жетсе, жашла бла къызла  Байрым ташны  тёгерегинде жыйылып ауузланнганларындан сора  тюз тепсеуге сюелгендиле, бу жаны бла хар жумуш да женгил озсун деп тилегендиле. Тепсеу акъырын башланнганды, артда «Тёгерек», «Асланбий» деген тири тепсеулеге ётгенди. Сабий туугъандан сора да  тюз алай этгендиле. Къаратонла гинжилени алып чыкъгъандыла арагъа, кеслерине бууазлыкъ тилегендиле.  

Киеу жёнгерле да келинни алыргъа тебирегинчи  тюз тепсеуде аякъ бюкгендиле. Хар жаш бла къыз да келин бла киеуню эниклегендиле. Байрым, Тейри, Апсаты, Аштотур, Айланнган, Къарындаш ташланы  къатлары бла озуп бара, той жыйын тюз тепсеуде аякъ бюгерге тохтагъанды.

Келинни юйюнде да алагъа аны бла тюбегендиле. Къызны жанындагъыла  жашны шуёхларындан эм фахмулуну соргъандыла, аны бла арагъа чыгъырча.  Бозадан толу аякъ узатсала,  жашла аны башларына салып тепсерге тийишли эдиле. Ол  аны тамычысын окъуна агъызса, тазир тёлегенди.Ол жумушха алай кёпле базыналмагъандыла. Аны ючюн алгъадан аслам жарау да этгендиле. Къызла уа башларында сай табакъны тутуп тепсерге керек болгъандыла. Аланы сынамлылары юч табакъ бла окъуна чыгъалгъандыла.  Аллай хунери болгъан саугъагъа сыйлы затла алгъанды.

Тюз тепсеуню баш магъанасын ачыкълагъан суратлары. Жаш къызны бирсиледен айырып,  аны аллына баргъанды, артха кетгенди, къыз да тюз алай этгенди.  Ол къыз къачыргъанны белгисичады.

Жаш бла къыз онг инбашлары бла бир бирлерине бурулгъандыла, артха къайтханларында – сол инбашлары бла.  Ызы бла ала бетден-бетге сюелгендиле. Ол а сюйген къызын сайлагъанны белгиси болгъанды.

Жаш къызны тёгерегине баргъанды, сюйгенин билдирип. Къыз ол баргъан ызда бурулса, ол да аны жаратханын белгилегенди.

Къызла бла жашла узая, артда жууукълаша, бетден-бетге сюелгендиле. Ол а айырылыуну бла тюбешиуню белгисиди. Ызы бла ала бирге тепсейдиле – ол сюймекликди. Жаш бла къыз бир жанлыракъ сюелип, не онгуна, не солуна барсала – къыз ойнагъан этгенча жюрютеди кесин.

Жаш бла къыз бир ызда бурулсала, тепсеуню ахырына дери бирге боллукъланы белгилейди. Башха-башха барсала, «угъай» дегенликни билдиреди.

Тюз тепсеуню бир тюрлюсюне «Сюзюлюп» деген тепсеу саналады. «Сюзюлюпде» жаш чабакъчыны сыфатында чыгъады, къыз а – чабакъчыкъны. Къызла бла жашла  эки ызда сюеледиле, суу черекни кёргюзтгенча. Эки ызны ортасында чабакъчыкъны сыфатында къыз сюеледи.  Ызланы тышында «чабакъчы» турады. Къыз къоллары бла шош тебиуле этеди. Жаш а онг къолун ёрге кётюрюп, сол къолун артха, энишге узатады. Тепсеучю чабакъ тутханча тебиулени кёргюзтеди.

Тепсегенле бирде кенгере, бирде бир бирлерине  жууукълашадыла, «чабакъчыкъ» аланы араларында чыкъмайды. Тепсеген жаш  ары-бери атылады. Ахырында барысы да бир уллу тёгерек къурайдыла, «чабакъчы» да «чабакъчыкъны» тутханда, ол ариу къыз болуп къалады. Бирсиле къарс урадыла, къыз тёгерекге тепсейди, жаш аны ызындан барады. Бир кере алай этгенден сора ала бетден-бетге сюеледиле.

Жаш ариучукъну жаратханын билдиреди, алай ол а, аны хыликкя этгенча, кёрмезге кюрешеди.  Жаш тепсейди, къыз биягъы андан къачаргъа кюрешеди, алай бир кесекден аланы кёзлери бир бирге къарап къаладыла. Ол кезиуде жаш аны жетип, жолун кеседи. Ала бир ненча кере жерлери бла алышындырыладыла. Тепсегенлеге къарс ургъанла да къошулуп, хар бири кесини партия бёлюмюн толтурады.