Къудурет берген фахмугъа уллу кёллю болмай

Акъайланы Бийбертни жашы Тахирни аты республикалы телевидение эм  радио бла да байламлыды. Аны алайлыгъын кёпле биледиле. Тахирни дагъыда, кертиси бла да, адам сукъланырча бир хунери да болгъанды. Ол а неди десегиз, жазыу ишде къудурет берген фахму.

Акъай улуну очерклерин радио бла терк-терк эшите, «Заман» газетибизде да окъуй тургъанма. 2002 жылда аны «Сокъур тюйюмчек» деген биринчи китабы басмаланып къолума тюшгенинде да, ётюрюксюз, бек къууаннганма. Ары кёп  тюрлю хапары, повести киргендиле.

Китап «Бойнакъ» деген повесть бла башланады. Бу чыгъарма дуния жаратылгъанлы бери табийгъатда дайым да барып тургъан кюрешни юсюнденди. Аны адамла да, жаныуарла да бир тохтамай бардырадыла. Не медет, жашауну, табийгъатны жоругъу алайды. Дуния жаратылгъанлы бери адам улу ненча кере къанлы къазауатха кирди.

Бошдан айта болмаз повестьни жигити огъурлу Мусос да: «Эй къадар, къадар! Адамла жашауу–уруш-буруш, жаныуарла жашауу –талаш-жыртыш», - дегенни.

Бойнакъ огъурлу, къарыулу, акъыллы да итди. Автор аны алгъа къарыусуз, борбайлары къыйыла тургъан заманындан суратлап башлайды. Ит кеси эсгереди жашау жолларын. Бек алгъа кесини иеси келеди эсине. Кимди ол?

Бойнакъ кеси да кючюкчюк болгъан заман. Ол Азретчикди, Мусосну туудугъу. Жашчыкъ болса да, ол Бойнакъчыкъны тенгиди, нёгериди. Абаданла окъуна  буз жауундан асыры къоркъгъандан тышына чыгъаргъа къоркъуп турадыла. Гитче Азретчиг а, кючюкчюкге болушлукъ этерге ашыгъып, кесин эшикге атады.

Мусос туудукъчугъуну ол ишине ичинден къууанады. Азрет не этеригине терезеден къарап турду. Жашчыкъ Бойнакъчыкъны къоюнуна алып, габарасыны этеги бла жылытыргъа кюреше, юйге алып келди. Тахир сабийни бу жигитлигин урушда аппасы нёгерлерин душманны огъундан сакълай этген батырлыкъ бла тенглешдиреди.

Ана сютюнден, ана жылыуундан Нюзюрню ушкок тауушу замансыз айыргъан эди кючюкчюкню. Болсада аны «эки аякълы шуёхчугъу» болушады. Бойнакъ къарыулу, акъыллы да ит болуп ёседи. Алай ана къоюнну жылыуу, туугъан от жагъаны хычыуунлугъу уа итни эсинден бир заманда да кетмегенди.

Атасы Парийни жорукъларын да Бойнакъ унутмагъанды. Сермешге: «Не хорлам, неда намыслы ёлюу», - дей кириучю эди. Алай аны менсиниулюгю, уллу кёллюлюгю бир заманда да болмагъанды. Къалай-алай жашагъанында да, итни къулагъындан Нюзюрню ушкок тауушу кетмегенди, аны огъурсуз къаштюй къарамын да ол эсинден къыстаялмагъанды. «Адамла барысы да быллайламы болурла…» деп, тохтамай сагъыш этгенлей тургъанды.

«Бойнакъ» деген повестьде бир бирге къаршчы келген эки сыфатны – Нюзюрню бла Мусосну – айтыргъа тийишлиди. Нюзюрню этген ишлеринде муну уа халкъ билсе жаратыр эди дерчасы жокъну орунундады. Не тюрлю жумушда да ол энчи кесине таплыкъны излейди. Мусос а «Намыслы жашай билгенча, намыслы ёле да билирге керекди», - деген ууазны жюрегине алып, ол жорукъгъа кёре жашайды. Инсан кесини келбетлигин, къылыгъын, ниетин, энчи бетин сакъласа, саулайда миллет сакъланырына ишексизди. Нюзюрню кёз къарамы уа: «Къудурет адамгъа хар затны да сой, аша, тона, ташы, сыдыр, жырт…» деп айтханчады.

Кертиди, жашауда адам улу бир затха да сагъыш этмей, сёз ючюн, Нюзюрню жолу бла барса, дуния ёресине муру-чуру болур эди. Аны ючюн ачыуланады анга Мусос да. «Кёз аллыбызда, къолубузда ёсген балалы итге ушкок атханынгы, сабийге ёшюн салып тургъан ананы ёлтюргенден не башхасы бар эди? – деп.

Ангылагъан терсге юйрете, аны тюз жолгъа сала барыргъа керекди. Мусос бла Нюзюрню араларында да кюреш алай барады. Бир-бирде Нюзюр Мусосха жюреги бла ичинден ыспас этсе да, кёбюсюнде уа «шайтанына» хорлатып къояды.

Повестьде адам улуну кюреши бла бирге  табийгъатда ёмюрден бери бола келген жаныуарланы кюрешлери да энчи жерни алады. Бойнакъны Ёрекъулакъ бёрю бла жашауу да ол халда барады. Кесини душманы акъыллы да, къарыулу да болгъанын ит ангылайды. Аны себепли ол бёрюге, кесича, бир жанындан ыспас да этеди. Ёрекъулакъ бла Акъсыл Мусосну къой сюрюуюне кёп кере халеклик салып тургъандыла. Итни болушлугъу болмаса, адамла кеслери алларына жут бёрюледен къутулалмазлыкъларын да Бойнакъ бек иги биледи.

Жашау жаратылгъаныча, сёзсюз, бир кюнде бошалгъан да этеди. Ол эки кюнню арасы уа бир бёлек атламды. Ол атламланы  къалай алгъанма, тёгерегимдегиле бедиш этмезча жашаялгъан болурмамы? Аллай соруула Мусосну эсин бир такъыйкъагъа да къоймайдыла.

Хау, хар инсан да ол сагъыш  этерге борчлуду. Болсада бу повестьни окъуй туруп, жаныуар да аллай сезимден кенг болмагъанын кёресе, сейир этесе. Аны алайлыгъын бизге, окъуучулагъа, автор Бойнакъны сыфатында бек уста кёргюзтеди.

Бу дунияда биреуге артыкълыкъ этсенг, ол не хазна кечилир. Къачан болса да бирде,  этген кюйсюз ишлеринг эсинге бек терк тюшерле. Ма аны ючюндю Нюзюрню да ёз къапханына кеси айланып тюшгени.

Беш да бёрю кючюкню бек кюйсюз жоюп, Нюзюр уллу махтаугъа тийишли жигитлик этген сунуп, бир къауум заманны ичинде бир да болмагъанча гынтты къайнатып айланнганды. «Бу мени этген жигитлигими кёрмегенча, билмегенча тургъаннга уа  бир къарачы» - деп, ичинден Мусосха да  аямай тырман этгенди.

Мусос ачыуланнганда,  ангылагъан эди Нюзюр  кесини тюз  болмагъанын. Ким биледи, кесини къан жугъу къолун сыйпап,  кырдык буштукъну алайда, кюйсюз  иш этген жеринде,  къойгъаны да  эссизлиги эди аны.  Сойланнган  балачыкъла  къатында ол  буштукъну  ийисгей,  Ёрекъулакъ бла Акъсыл кёп сынсыйдыла, кёкге аралып, узун-узун  улуйдула.

Хау, жаныуар не хазна къойсун адамдан дертин алмай. Бёрюле да уллу  халеклик саладыла Нюзюрню бла  Мусосну къой сюрюулерине. Аны бла да къалмай, ала къарт  Парийни да жоядыла. Былайда ит бёрюледен кесини дертин алыр ючюн къалмайды, экисин да ёлтюреди.

«Шыйыхла обасы» деген хапарны, кертисин айтханда, окъугъан бек къыйынды. Нек дегенде  хапарны жигитлери сынагъан къыйынлыкъны кесинг да ала бла бирге сынагъанча, ол ишле тюз бусагъатчыкъда сени бла бола тургъанча кёрюнедиле.

Ханийни юч сабийин – бир жашчыгъын  бла эки къызчыгъын – къум аулакъ сыйыргъандан сора  аны жангызда бир умут жилтинчиги – Азинатчыкъ къалады. Алай ачы къадар аны да сыйырады.Къумбел элде  таулуланы барысы да  Азинатчыкъны асырагъандан сора  «Шайтан къаргъагъан жерден» кетерге, таулагъа къайтыргъа таукел боладыла.

Хау, таулу не заманда да тауланы сыйлай келгенди. Жарлы сюргюнчюле кеслерин ары жаяу терк окъуна  жетипми къаллыкъ суннган болур эдиле?.. Ким билсин, къайда да жоюлайыкъ, алай бу къум тюзден кетип ёлейик ансы депми сагъыш этдиле ала…

Мухамматны мыйыкълары жюлюнюп, кесини уа тишлери тюшюп…бошдан кёрген болмаз эди аллай тюшню Ханий. Аны биргесине баргъанланы барысыдамы кёрген эдиле аллай къужур тюшле… «Умут бек артда юзюледи», - дейдиле. Къум аулакъда, эки жаны да дуппур болгъан жерчикде, жамауат алгъа ёшюн уруп баргъанын тохтатады. Былайда Юзейир зикир айтып башлайды. Жамауат да анга къошулады. Аланы бетлерине къарай, жюреги да жер бла тенг бола,  Юзейир халкъына болушлукъ тилейди.

Алай кёк да, жер да къарыусузгъа къажау тургъан дуния бар умутланы, бар тилеклени да тутчукъдургъан эди. Къум аулакъда жыйылгъанла бирем-бирем жан бере, зикирни ёню да азайып тебирейди. Бири ёлсе, кими жиляй, кими уа харх этип кюле, къыйынлыкълары, зорлукъ шашдыргъан жарлыла барысы да кюйсюз дунияны азабын толусунлай чеге, керти дунияларына былайдан – къум аулакъдан атланадыла…

Жерлери, журтлары тоналып, юйлери тюп болуп, аны уа билмей, уруш къазауатда ненча таулу жаш, жигитча, жан берди? Бу соруула Тахирни «Бабай» деген хапарында да салынадыла. Алай уруш жыгъалмагъанланы да терсликни къара къанаты жояды.

Сабийле атындан окъуна къоркъгъан къыргъызлы киши Бабай таулу юйюрню ёлюмден, ачлыкъдан къутхарады. «Дуния башында ач къыйынлыкъдан уллу къыйынлыкъ жокъду», дейдиле. Анга угъай дерик да болмаз. Ач сабийлерини кёзлерине къарагъан да тынч тюйюл эди анагъа.

Таулу тиширыу бир къара чулгъамны да алып, сабийчиклерини да къолчукъларындан тутуп  бара тургъанлай тюбеген эди Бабайгъа. Аны тюз аты алай да болмаз эди. Алай сабийле атагъан ат юсюнде къалып къалгъанды.

Тиширыуну Бабай бла тюбешиую аны ауур, умутсуз сагъышларын чачхан эди. Сагъыш умутсуз болгъандан а къадар  сакъласын… Аны чулгъамын да алып, къыргъызлы киши къоюн хуржунундан бир къатхан гиряхны береди. Ол кюнден башлап  Бабай аланы кесине аманат этеди. Жюреги анга къуруда: «Сен быланы унутма. Мен быланы санга  аманат этип береме. Сени сынаргъа деп. Борч этип», - дегенлей тургъанды. Бу буйрукъну толтуруу аны кесини жан излеми болуп къалгъан эди.

Алай эте, жылла озадыла. Биягъы арбазгъа келеди Бабай. Арбаз ол болгъанлыкъгъа, энди къызчыкъ да, жашчыкъ да ёсгендиле, аналарыны бети да бир кесек жарыгъанды. Бюгюн а къыргъызлы жукъ да алмай келгенди, нек эсе да…

Жукъ алмай да келмегенди. Ол эрттегили къара чулгъамны, къачан эсе да къатхан гыржын гиряхын чыгъаргъаныча, къоюн хуржунундан чыгъарады. Анда уа таулу тиширыуну кюмюш тюймеси болгъанды. Ма аллай саугъа этгенди къыргъызлы Бабай таулу юйюр Ата журтуна, Кавказгъа атланнган кюнде…

«Булунгудамы, Бызынгыдамы…»…- дейди автор, бир тиширыу эки туудукъчугъуну къолчукъларындан тутуп барады… «Туудукъла ёсдюре жашарбыз деп, кимни эсинде бар эди…»- дейдиле бир бирге таулу тиширыула.

Хау, кёп умутсуз кюнледе ашыргъандыла ала. Эрлери урушда жоюлгъанларын да, алагъа сабийлени тоналгъан журтда аягъы юсюне салгъан да тынч болмазлыгъын биле эдиле тиширыула.

Болсада кёп къыйынлыкъ сынагъан таулу халкъ зорлукъдан ычхынады. Къадар алагъа, кёп сакълатхан эсе да, жарыкъ кюнню - журтларына къайтыуну да – саугъалады.

«Бабай» деген хапарында автор таулу ананы атын окъуна айтмайды окъуучулагъа. Нек дегенде халкъда аллай тиширыула кёп болгъандыла. Сагъынылгъан чыгъармасы бла уа Тахир аланы барысыны да бирге ушагъан къыйын къадарларын суратлайды. Аллай тиширыуланы бир къаууму окъуна арбазында туудукъ ёсдюре эсе уа, алыкъа жашау тохтамагъанды, малкъар халкъны да насып юлюшю къуруп къалмагъанды.

Акъай улуну чыгъармалары жашау кертиликни  юсюндендиле. Жашауда адам къыйынлыкъгъа, тынчлыкъгъа да тюбегенликге, къалай - алай болса да, кесини инсан борчун а толтурургъа тийишлиди.

Жазыучуну хунери, фахмусу, адабият сёзге усталыгъы кёзге кёрюнюп турады. Бютюнда тутхан ишине уллу кёллю болмагъаны. Ол кесини сагъышландыргъан, жер юсюнде халаллыкъ хорларыкъды эмда жашарыкъды деген акъылгъа ийнандыргъан чыгъармаларын бизге, окъуучулагъа, саугъа этгенди. Ол дуниясы жарыкъ болсун!