Тинтиулери Сибирьни гитче халкъларыны миллет энчиликлерин айнытыргъа себеп болгъандыла

Россейни илму академиясы чыгъаргъан «Этнографическое обозрение» журналны 2006 жылда басмаланнган экинчи  номеринде белгили алим, этнограф Гемуланы Нухну жашы Исмайылны юсюнден А.В. Баулону эсгериую басмаланнганды. Автор Гему улу бла 25 жылдан аслам заманны шагъырей болгъанын айтады. Эки алим да бирге Запад Сибирьде Кети, Тыму, Северная Сосьва, Ляпиину черекледе экспедициялада  болгъандыла. «Исмайыл бек ышаннгылы адам эди, - деп жазады А.В. Бауло. – Не заманда да болушургъа, юйретирге, къыйын кезиуде таянчакълыкъ этерге хазыр, шуёхлукъну жюрюте билген тенгим эди. Исмайылны билими  энциклопедиягъа ушагъанды. Ол чырайлы адам болгъанды. Чынтты таулу киши!» - деп жазады автор.   

Таулу алимни юсюнден быллай эсгериулени окъугъандан сора   аны юсюнден толу хапар билир мурат бла Интернетге къарайма. Анда 24 сайтда Исмайылны аты сагъынылгъан 271  документ болгъаны ачыкъланнганды. 2007 жылда уа, аны 65-жыллыгъына аталып, тенглерини, сохталарыны   эсгериулери эм  илму тинтиуле бла  жыйымдыкъ  басмаланнганды. Ол китапда, башха статьяланы арасында алимни сохтасы А.А. Люцидарскаяны статьясы  жюрек жылыулугъу бла энчиди.  «Исмайыл кесини юсюнден мен Чегем ауузундан чыкъгъан таулума деучю эди, - деп жазады ол. -  Хар адам бла да, билимине, жыл санына да къарамай, сёз таба билгенди.  Ишде уа къаты сурамы бла белгили болгъанды. Гему улу не жаны бла да фахмулу эди: илмуну методологиясын иги билгенди, поэзияны, музыканы да бек сюйгенди.   Кеси да жыр айтыуда уста».

Гемуланы Исмайыл къыйын 1942 уруш жылда Коми АССР-ни Железнодорожный элинде туугъанды. Атасы Нух совет власть аны тутхунчу сакъламай, Сибирьге кеси кёчеди. Заман  ол оноу тюз болгъанын кёргюзтгенди. Нек дегенде аны къаршы жууугъу, 1918 жылдан коммунист,  белгили революционер, 1930 жыллада Къабарты-Малкъарны оноучуларындан  бири  Гемуланы Акону «халкъны душманы» этип, ол репрессиягъа тюшгенди.  Ызы бла Гемулагъа къажау кюреш башланады.  

Нух заманнга кёре билимли адам болгъанын айтыргъа тийишлиди. Ол Москвада рабфакда окъугъанды. НКВД аны ызындан болгъанын ангылап, аны юсюнден Ленинни эгечи  Мария Ульянова бла кенгешеди.   Мария Ильинична анга ара шахарда властьладан  узакъгъа къачаргъа кереклисин айтады. Алай бла Нух, окъууун Одессада бошап, Сибирь жанына кетеди.

Исмайылны сабий жыллары Котлас шахарда ётгендиле. «Ол биринчи устазы Эмма Васильевнаны жылы сёзле бла эсгере эди, - деп жазады А.А. Люцидарская. – Исмайылны китап окъургъа, музыканы сюерге  бу не жаны бла да билимли тиширыу юйретгенди. Исмайыл Нухович орус тилни грамматикасын, орфографиясын  иги билгенди.    Андан орус тилни жорукъларын сорсанг, ол, жууап берип, Эмма Васильевна мени алай юйретгенди, деучю эди».  

Школну алтын майдалгъа бошап, Исмайыл хауада  къоруулау аскерлени Пушкин атлы радиотехника училищесине окъургъа киреди. Бу жылланы ол бош къоратханнга санамагъанды - техника жаны бла билим алгъандан сора да,  Ленинградны музейлеринде, театрларында болгъанды, къыралны тарыхына жангы кёзден къарап башлагъанды.  Алай жаш адам  аскерчи болургъа  излемегенди.

Сталин ёлгенден сора  Исмайыл, Нальчикге къайтып, Къабарты-Малкъар къырал университетни история-филология факультетине окъургъа кирирге умут этеди, алай  мында хал аны излемлерин жалчытмагъаны ючюн Томскени къырал университетини история-филология факультетинде билим алады.  Мында Гему улу Томскени этнография школуну мурдорун салгъан алим, тарых илмуланы доктору Галина Пелихни къолуна тюшеди. Исмайыл  аны бла биринчи экспедициясына  баргъанды, бир ненча илму ишни соавтору болгъанды. 1978 жылда уа эки алим да СССР-ни Илмула академиясыны Новосибирскеде тарых, филология эм философия  институтуна ишлерге кёчедиле. Анда Гему улу кёп жылланы урунуп, илму къуллукъчудан  директорну орунбасарына дери ёсген эди.

Алимни кандидат диссертациясы селькуп миллетни юйюр турмушуна жораланнганды.  1983 жылдан ол мансилени динлерин тинтип башлайды.  Эки жылдан а  Андрей Сагалаев бла бирге жазгъан «Религия народа манси» деген монографиялары чыгъады. 1990 жылда «Мировоззрение манси: Дом и Космос» деген илму иши басмаланады. Бир жылдан бу темагъа ол  доктор диссертациясын къоруулайды. Битеу да бирге айтханда уа, Исмайыл 100 илму ишни бла 7 монографияны авторуду эм соавторуду, аны  тинтиулери Сибирьни гитче халкъларыны миллет энчиликлерин айнытыргъа себеп болгъандыла.

Экспедициялада жыйышдыргъан материалла уа сейир эдиле:  1938 жылда белгили алим В.Н. Чернецов Обь черекде табылгъан кюмюш сай табакъны юсюнден таурухну жазып алгъан эди. Гемуланы Исмайыл а аны экспедицияланы биринде  табады. Ол алтынчы-сегизинчи ёмюрледе ишленнген сириялы кюмюш сауутду. Кеси да  1909 жылда Верхний Прикамьеде табылгъан,  бюгюнлюкде уа Эрмитажда сакъланнган Аниковский сай табакъгъа ушашдырылып этилгени ачыкъланнганды.  Манси халкъны тейрилерини скульптуралары, мажюсю дин бла байламлы затла, суратла Институтну музейин байыкъландыргъандыла. Гему улу тинтиулерин алагъа таянып жазгъанды.

Россейли илмугъа къыйын  90-чы жыллада уа  Институтну директору профессор А.П. Деревянкону  оноуу бла илму юйню  мурдорунда Гемуланы Исмайылны  башчылыгъында  илму-коммерциялы ара къуралгъанды. Ол тыш къыраллагъа институтну музейинде архелогия, палеонтология эм этнография экспедициялада жыйылгъан материалларындандан къуралгъан   кёрмючле элтгенди эм  Алтайда илму туризмни къурау бла да кюрешгенди.

Исмайыл Нуховичге илму ишин коммерция бла байламлыкъда бардырыргъа: тыш къыралладан партнёрла излерге, туристлеге тюберге, кёрмючлеге экспонатла  жыйышдырыргъа тюшгенди.  Ишни тап къуралгъаныны хайырындан Алтайгъа Швейцариядан, Австриядан, Япониядан, Кореядан туристле келгендиле, Сибирьни тарых байлыгъы бла шагъырейленнгендиле. Алай бла  россейли экономиканы къыйын кезиуюнде институт тинтиу ишлерин тохтатмагъанды. Ол а, биринчиден, Гему улуну къураучу хунерини себеби бла болгъанды.  Исмайыл тыш къыраллы партнёрла бла ишни  европалы даражада  бардыргъанды - берген сёзюне   кертичи болуп.

Гемуланы Нухну жашы Исмайыл  тарых илмуланы доктору, Россейни естестволу илмуларыны илму академиясыны член-корреспонденти эди.  Ол РАН-ны Сибирьде бёлюмюню алимле советини бла диссертация советини члени, дагъыда   «Археология, этнография и антропология Евразии» эм «Гуманитарные науки в Сибири» деген журналланы редакторларыны орунбасары болгъанды. Россейни этнографларыны  бла  антропологларыны ассоциациясыны  президиумуна киргенди. 1998 жылда уа анга Россейни Президентини Указы бла илмуда жетишимлери ючюн «Россей Федерацияны илмусуну сыйлы къуллукъчусу» деген ат аталгъан эди.

Ол 2005 жылда ёлгенди.  «Исмайыл Нухович кибик фахмулу адамны ауушханы аны шуёхларыны, тенглерини жюреклерине терен жара салады. Биз къуруда аны бла кенгеширге, билмегенибизни сорургъа  излегенлей турабыз. Гему улуну жюрек жылыуу, акъылы, билими аны илму ишлеринде сакъланнганы нечик ахшыды», - деген сёзле бла эсгереди А.А.Люцедарская устазын.

Тикаланы Фатима.
Поделиться: