Шаханланы Басият 1879 жылда 17 январьда Владикавказда туугъанды. 1896 жылда Александр патчах атлы кадет корпусну бошагъандан сора, Басият артиллерия училищеде айырмалы окъуйду. Ол окъууда жетишимлери бла тенглерини арасында биринчи болгъаны себепли, анга къуллукъ этерге сюйген жерин сайларгъа эркинлик берилгенди. Ол Ата журтуна барыргъа ыразы эди, Басиятны 1898 жылда Кавказгъа 21 артиллерия бригадагъа къуллукъ этерге иедиле.
Аскерде къуллукъ этип башлагъан жылларында окъуна Шаханланы Басият Шимал Кавказны халкъларыны къадарларына къайгъыра, аланы жашаулары бла терен шагъырей болады. Воздвиженская слободаны Владикавказгъа – Терк областьны ара шахарына жууукълугъу Басиятха Шимал Кавказны халкъларыны харкюнлюк излемлерин, жарсыуларын, къайгъыларын толу ангыларгъа онг бергенди. Къуллугъундан бош заманында Басият, Владикавказгъа келип, анда сюдню, шахар Думаны жыйылыуларына барады, госпитальлагъа, больницалагъа, окъуу юйлеге, театргъа, тюрлю-тюрлю концертлеге жюрюйдю, газетлени, журналланы редакцияларыны ишлери бла шагъырей болады.
Кавказгъа келген жылында (1898 ж.) окъуна Владикавказда чыкъгъан «Казбек» газетге Воздвиженскаядан къысха корреспонденцияла жибереди. Экинчи жыл а тау халкъланы жашауларына жоралагъан статьяланы басмалап башлайды. Басиятны жыйырмажыллыгъында жазгъан очерклери бла статьялары къаламыны жютюлюгю, жамауат жашауну уста билиую, эслилиги, ётгюрлюгю бла эм бек башы, – фахмулулугъу бла кимни да сейирсиндирирчадыла.
Бюгюнлюкде Шахан улуну бизге белгили болгъан биринчи магъаналы иши – «Бир аламат проектни юсюнден» («По поводу одного удивительного проекта») деген жазмасыды. Ол «Казбек» газетде 1899 жылда басмаланнганды. Мында Басият патчах администрация Кавказ халкълагъа терс кёзден къарагъанына, аланы барын уручулача, абреклеча кёргюзтгенине эм алагъа къажау кюйсюз мадарла излегенине чамланыуун билдиреди. Аллай кюйсюз мадарладан бирлери Кавказны аз санлы миллетлерин Орта Азиягъа кёчюрюуню юсюнден проект эди. Бу ниетлеге ким да сейир этерчады бюгюн да. Халкъланы сюргюнню жолуна салыу Сталиннге дери окъуна айтыла келген оюм эди.
Шаханланы Басият – эки ёмюр айырылгъан кезиуде жашагъан публицист, – таулуланы озуп кетген ёмюрден жангы ёмюрге ётген жарсыуларын кимден да иги ангылап, аланы къурутур мадар излегенди. Сёзню кючюне базына, фахмусун, къарыуун да къызгъанмай, жамауатха жарагъанды. Жаланда кеси халкъына угъай, битеу да Кавказны миллетлерине. В. Белинский айтханлай, Басият миллетле арасында шуёхлукъ дегенни жюрекни сезимича ангылагъанды.
«Терк тийресинде болумла» («Терские дела»), «Терк тийресинден къагъытла» («Терские письма»), «Тузем жашауну суратлары» («Этюды из туземной жизни») – Шаханланы Басиятны бу юч уллу очерки Шимал Кавказны ууакъ халкъларыны жашау болумларындан, къыйынлыкъларындан, патчахны къуллукъчуларыны адамсызлыкъларындан, эллилени къарангылыкъларындан окъуучугъа терен хапарлайдыла.
Россей къыраллыкъгъа тюшюнюу жолну къыйынлыгъыны юсюнден жазгъанды ол. Бирликге келтирлик жол ангылашыныусуз эди. Кавказлыла патчах администрацияны излемлерин ангыламагъанча, патчахны жалдатлары мындагъы халкъланы жашау халларына, аланы харкюнлюк жарсыуларына тюшюналмай эдиле. Аны себепли ортада халла къатыдан къаты бола баргъандыла.
«Ма энди бир бёлек жыл озду Кавказ тамашаланы, анекдотланы, … абреклени жерлерине саналгъанлы. Аммалатбекни сыфатын уста къурагъаны бла байламлы, Марлинскийни ызындан «кавказ» хапарладан толгъан адабият туугъанды. Ол хапарлада черкеслени жигитликлери махталадыла. Ала субайдыла, бийикдиле, ариудула, мардасыз батырдыла, болмагъанча чомартдыла, алада махтау да, тамашалыкъ да, къызыу сезим да бардыла, алада жокъду жаланда … кертилик. Ол адабият магъанасы капекге тиймеген хапарланы ичинде Кавказны юсюнден керти чыгъармаланы тунчукъдургъандыла, орус окъуучуланы бир ненча тёлюсюн Кавказны «тамашалыгъында» ёсдюргендиле. Ол болмачы хапарлаула кёп адамланы бусагъатдагъы Кавказгъа къарамларын кюйсюз этерге себеп болгъандыла. «Черкесли» энди хапарладан терк окъуна думп болгъандыла, аланы орунун «ингушла», «осетинле», «чеченле» алгъандыла, дагъыда «татарва» деп бир жангы халкъ чыкъгъанды. Алгъыннгы «черкесли» жигит да, чомарт да эди, «ингуш» уручу болгъанды, бурун заманладача жортууулгъа жюрюген угъай, керти да уручугъа ушап къалгъанды. Алгъын черкесни ангылагъан къыйынча, энди ингушну дуниясын ангылагъан къыйынды, аны битеу жашаууну магъанасы уручулукъ бла мурдарлыкъ болуп къалгъанчады…
Кавказда жюрюген тоноучулукъну юсюнден къалау-къалау китапла жазылгъандыла. Аланы жазгъанла уа Петербургда жашайдыла, жылы кабинетде олтуруп, мында чыгъа тургъан жумушланы, къайгъыланы къаламны буруну бла кеслери жалчытырыкъ сунадыла …»
Шаханланы Басиятны биринчи жазмалары, кеси айтханнга кёре, «элледе къарангылыкъны кетерир ючюн кюрешге себеп болургъа ачылгъан ниетни» кючюнден жаратылгъан эселе, андан ары чыгъармачылыгъында жазыучуну жамауат жашаугъа сакълыгъы, жамауат чюйреликлеге къажаулугъу ачыкъ кёрюнюп турадыла.
Шаханланы Басиятны 1899 жылда «Казбек» газетде басмаланнган «Тузем жашауну суратлары» деген очерки композиция жаны бла айырмалыды – ол 16 хапардан (аладан бюгюннге жаланда 12-си табылгъанды) къуралгъанды. Хар «этюд», магъанасына кёре, экиге бёлюнеди. Алгъа автор экономика неда политика анализ этеди, ызы бла, темагъа кёре, халкъны жашауундан гитче суратчыкъ ишлейди. Этюдланы суратлау очеркге бирикдирген авторну жамауат къарамындан сора да аланы биринден бирине кёче баргъан Кючюкню сыфатыды. Таулу халкъда болгъан ниет байлыкъ, къыйынлыкълагъа чыдамлыкъ дегенча ышанланы жюрютеди ол.
Кючюкню ол бирде гитче жашчыкъ этип кёргюзтеди, бирде – жашауу келген тау бийнича. Авторну суратлау эпизодладагъы жигитлери къыйын болумлагъа чам бла, игиликге ийнаныу бла тюбейдиле. Ол ийнаныу авторну кесинден келеди.
Жазыучуну бир къауум очерки халкъ асламланы жарыкъландырыугъа жораланады. Биринчиден, ол сабийчиклени окъутургъа кереклисини юсюнден айтады. Кавказгъа билимни жарыгъы келсе, «аны (таулуну – Т.Б.) сансыз этмезле, аны сейирлерин да эсге алырла. Алай биринчи ол кеси не излегенин, жашауун къалай къурарагъа кереклисин ангыларгъа керекди» - деп жазгъанды Басият. Ол оюмну магъанасын баям этер ючюн а бир суратлау этюд жазады:
«Мен сизни бир кере элге баргъанымда эшитген бир ушакъ бла шагъырей этерге сюеме.
Межгит къатында ташла юсюнде эки жашчыкъ олтура эдиле. Таматаны мен таный эдим. Ол узун бойлу, арыкъсуу онбешжыллыкъ жаш элде бай кишини уланы эди. Ол гимназияда окъугъанлы 4 жыл бола эди, кеси да жай сайын каникуллагъа элге келе эди. Аны аты Ибрагим эди.
Башхасы эки жылгъа гитче эди нёгеринден. Жыртылгъан чепкени, тешикли бёркю, белинде да бел бауу жокъ – бу ышанла аны жарлылыгъындан хапар айта эдиле. Кертиси бла къыйын эди гитче Кючюкню жашауу! Алай ол аны ючюн уллу жарсымай эди. Шёндю уа ол, юйде излегенлерин биле тургъанлай, сабыр олтуруп, жюлгюшчюк бла таякъчыкъны жона эди.
– Сора сен ол тиширыуну юйюнде кёпмю жашадынг? – деген
ауазны эшитдим.
– Угъай, – деди Ибрагим. – Ол оруслу къатынны юйюнде мен
жаланда юч ай жашагъан эдим. Атам мени ары келтирип, орусча айтды: «Энди, Ибрагим, мен кетеме, сен а кесинги тап жюрют, бу тиширыуну айтханын эт». Кесибизча уа дагъыда къошду: «Сакъ бол, тонгуз эт ашаргъа юйренме».
Жашчыкъла харх этип кюлдюле.
– Хау, игиди сени жашауунг, – деп терк-терк сёлешип тебиреди Кючюк. – Атанг да сау, ырысхыгъыз кёп. Бусагъатда сен къайда эсе да окъуйса, юч жылдан сен офицер болуп къайтырса, хар ким сени ызынгдан айланырла, къартла биргелерине олтуртурла. Мен а болгъанымча, байгъушлай, сюрюучюлей, къалырма. Школгъа уа жаланда байланымы аладыла?
– Нек айтаса алай? Хар кимни да аладыла.
– Угъай, – деп, мудах ауаз бла айтды Кючюк, – мени аллыкъ тюйюл эдиле. Кёресе, мени тийишли чепкеним да жокъду, кёлегим, бёркюм да жыртылып, чабырларым да олтансыз. Окъугъан да анда къыйын болур, анда хар ким да орусча сёлешеди. Хо бир да мен болалмам…
– Ибрагим, – деп чакъырды жашчыкъ мудах ауаз бла, нёгери
элгеннген окъуна этди.
– Не, Кючюк?
– Сен бизни унутурукъса.
– Къалай унутурма?
– Али Тусуев унутханча, Ахмат Касоев унутханча. Сен не офицер, не доктор болурса анда. Кёп ахча алып башларса, ким биледи, полковник окъуна болурса. Сора нек келирге къалгъанса да бизге? Биз жарлылабыз, кирли жашайбыз. Къыш бизде сууукъду, жауун жауса, от жагъа суудан толады. Ма сени атанг байды, оруслула бла тенглик жюрютеди, алай ол да бизнича жашайды. Сен а алай жашаяллыкъмыса да? Мен оруслуланы юйлеринде кёп кере болгъанма, къалай жашагъанларын кёргенме. Аланы жашаулары игиди, юйлерини поллары, печьлери бар, жылы, кирсиз. Угъай, санга мында жашаргъа жарамаз, – деп къошду ол таукел. – Болсада, сен бизни атып къойма. Ишлерча жеринги жууугъуракъда изле. Жууукъларынг санга бара турурла, мен да барып кёрюрме сени. Темирболат шахарда къатлы юйле бардыла, аланы башында, тюбюнде да адамла айланадыла дей эди. Аны бир кёрюр эди…»
…«Жарлы сабий, – дей эдим мен ичимден, юйге бара. – Бир он жылдан къалай тюбер анга Ибрагим шахарда ол аны эки къатлы юйюн кёрюрге келсе. Неда, шахар Кючюкден алай узакъда болур, ол ары жеталмазча. Бу Ибрагим да аны кёргенде, бир жанына бурулуб а, къалмазмы, анга дери онла бла докторла бла офицерле халкъларындан албугъартханча?» – деп бошайды хапарын Шаханланы Басият.
Шахан улуну «Тузем жашауну суратларына» Шимал Кавказны интеллигенциясы уллу эс буруп тюбегенди. «Этюдланы» ызындан «Казбек» газетде «Шаханов – Жанхотовха мени жууабым» деген жазмасын Абрам жер комиссиягъа къатышхан Н.Тульчинский бир ненча номерде басмалайды. Андан сора да Шимал Кавказны жер-жерлеринден бир ненча адам Басиятны статьялары заманны излемине толу келишгенлерини юсюнден жазып, халкъланы къыйын жашауларыны юсюнден хапарлагъандыла.
Шаханланы Басиятны чыгъармачылыгъында халкъланы миллет культуралары, аланы озуп кетген жашауда энчиликлери, Кавказны халкъларыны ёмюрлюк шуёхлукълары дегенча темала аслам жерни аладыла.
Кавказда артиллерия бригадада бир ненча жыл къуллукъ этгенден сора, ол Петербургда Аскер-юрист академиягъа окъургъа кирирге таукел болады. Аны ары барырына кёп зат себеп болгъанды. Алай бек уллу сылтауу уа – тау халкъланы къарангы жашауларында юриспруденция жаны бла билимлери арталлы да къарыусуз болгъаны эди.
Окъуугъа кирирден алгъа аны аскер таматалары анга берген аламат характеристикада «Сёзге уллу фахмусу барды», – деп жазылгъанын чертип кетерге тийишлиди. 1908 жылда Академияны бошагъандан сора, Шаханланы Басиятны Тифлисде прокурорну болушлукъчусуна саладыла, анда эки жыл ишлейди. Андан ары Шаханланы Басиятны битеу жашауу ёкюллюк иш бла байламлы болады, 1917 жылгъа дери, жарыкъландырыучу Малкъарда кёп тюрлю жашау чюйреликлени кетерир ючюн кюрешгенди. Энди ол, алгъынча, хапарла, очеркле жазаргъа заман тапмай эди. Ким биледи, жаза да болур эди, алай бюгюн ол жыллада жазылып, кесини аты бла басмаланнган заты табылмагъанды. Алай бла, Басият Академиядан сора публицистика бла кёп кюрешмегенди. Ёкюллюк иши аны битеу заманын ала эди.
Андан сора да ол белгили Абрамов атлы жер комиссияны проектлерин сюзюуге къатышханды, ала чыгъарлыкъ палахлагъа къажау кюрешгенди. Абрамовский жер комиссияны проектлери таулу халкъны излемине чюйре келгенлери себепли, битеу ючюн-къарыуун да ол чюйреликни ачыкъларгъа береди. Басият кесини оюмларына шагъатлыкъгъа архив документле, статистика материалла жыяды. Анга бу ишде Малкъарны белгили адамлары – Абайланы Мисост, Орусбийланы Науруз, Малкъарукъланы Дадаш, Моллаланы Исхакъ эм башхала болушхандыла.
Ахырында Басият битеу къагъытланы бирге жыйышдырып, анализ этип, «Беш да тау жамауатны Абрамовский комиссияны проектлерине жууабы» деген уллу ишни жазады. Аны 1909 жылда «Терек» газетде басмалайды. Бу ишни илму магъанасы бюгюн да бек уллуду. Анда юлгюге келтирилген этнография, тарых материалла бизни халкъыбызны жашауун кёп тюрлю жаны бла ачыкъларгъа онг бередиле.
1917 жылны февраль айында патчахны тайдыргъандан сора миллетле арасында къаугъаланы излегенле да бар эдиле. Ол затны теренинден ангылагъан Шаханланы Басият кесича билимли адамла бла кавказ халкъланы барысыны да эркинликлерин бирча къоруулагъан къырал структура кереклисин ангылап, «Союз горцев» деген биригиуню къурап тебирейди. Аны конституциясын да ол кеси хазырлагъан эди. Бу документни ёзеги – демократ халда битеу халкъла Россейни къыраллыгъын къурап, ёз жашауларын айнытыргъа онгланы жалчытыу эди. Бу ниетни кючю бла жыйылгъан эди съезд, анда уа «Союз горцев» къуралады…
Шаханланы Басият Кавказ халкъланы тарыхда биринчи съездлерини биринчи председатели болгъанды. Ол съездни ишин ким да сейирсинирча алай бардыра эди, аны ючюн бергенди С. М. Киров да Басиятны ишине бийик багъа. Съездде председатель кеси да сёлешеди:«Бусагъатха дери биз орус патчахлыкъны ёге сабийлери болуп тургъанбыз. Энди уа, уллу орус халкъ, кесини деменгили къанатларын кенг керип, азатлыкъны сынжырларын юзгенде, биз да, Кавказ халкъла, буруннгулу азатлыгъыбызны жангыдан сезип башлагъанбыз. Мындан ары, Россейни битеу миллетлери да азатдыла деп айтхан уллу орус халкъ бла бирди бизни да жолубуз».
Шимал Кавказны демократлары мурат этгенча болмай, артдан артха класс кюреш кюч ала, кюйсюз жылла келедиле, инсан урушну кезиуюнде революцияны ачыкъ, гуманист ниетлери унутулуп, мурдарлыкъ башланады.
Басият 1919 жылны март айында замансыз дуниядан кетеди.
Инсан уруш бошалып, Совет власть да орналып, халкъыбыз кёчгюнчюлюкню азабындан къутулуп келгенде, Къабарты-Малкъарны тарыхы къыстау жазылып башланнганда, Басиятны аты халкъ душманланы тизмесини башына тюшеди. Ол ишде бизни республиканы совет тарыхчыларыны уллу гюняхлары барды. Тизмени къурауда, анга киргенлеге багъа бериуде да совет идеологиягъа табыныу бла миллетчилик бир-бирин озгъан эдиле.
Басиятны тюзлюгю тюзде къалгъан эди. Аны терслер ючюн, бий тукъумдан чыкъгъаны окъуна тамам эди, къалгъан ишлерин айтмай да. Аны не махтаулу жамауат ишин, не фахмулу чыгъармаларын халкъыбызны жангы тёлюлери билмейин 80 жыл жашагъандыла. Заманды тюзлюкню жакъчысы. ХХ ёмюрню 80-чи жылларыны ахырында Шаханланы Басиятны чыгъармачылыгъын толу тинтирге, жашау жолуна да идеология чеклеге къарамай багъа берирге онг чыкъгъан эди. Ызы бла аны чыгъармаларын да баямларгъа.
