«Сен устаз эсенг, жаланда программаны чеклерине кирип къалыргъа керек тюйюлдю»

Къонакъланы Люба Нальчикни биринчи номерли гимназиясыны малкъар тилден бийик категориялы устазыды. «Билим бериу» проектни чеклеринде бир ненча кере грант къытханды. «Жылны устазы» деген даражалы атха эки кере тийишли болгъанды. Окъуу-методика комплектни (УМК) жарашдырыудан битеуроссей мастер-классда грамота бла саугъаланнганды.    Биз, анга тюбеп, ишини юсюнден бир къауум соруугъа жууап беририн тилегенбиз.

-Люба, тилибизни айныууна устазла танг къошумчулукъ этгенлей келедиле. Бюгюнлюкде школлада андан  дерсле бергенлени жарсыулары да асламды. Не айталлыкъса аны юсюнден?

-Ишлейме десенг, жарсыуну да боллукъду хорларгъа. Сёз ючюн, бусагъатда кесиме бир борчну салсам,  ол муратыма жетерге манга биреу тыйгъыч эталлыкъ тюйюлдю.

Кертиди, шахар школладагъы сабийлеге дерсликле тынчдыла деп да айтмайма, алай сен устаз  эсенг, жаланда ол программаны чеклерине кирип къалыргъа да керек тюйюлдю. Анга таянып, дерсинги къалай сюйсенг да къураргъа жарайды. Сен алай нек эте тураса деп, бир инсан да айтырыкъ тюйюлдю. Сёз ючюн, сабий тилни иги билмей эсе, анга текстни магъанасын жаланда орусча къайтарып къоюуну тюз кёрмейме. Азчыкъ окъуна болсун, бир  юйретиу къыйматны   ачыкълагъан кесекчигин сайла да, ма  аны окъусун, сора тауча  айтыргъа    кюрешсин.

Алай эте, ол тилге да хапарда айтылгъан затны да жашауунда тюз хайырланыргъа да   тюшюне барады. Бютюнда бусагъатда окъутуудан алгъа юйретиуге эс буругъуз дейдиле.

-Айхай да, хар устазны кесини энчи ызы болады. Ёз сынамымдан айтсам, малкъар тилде сёлешалмай тургъан сабийле бла ишлеген жюрегинге къыйын тийгени бла бирге жарсытхан да этеди.

-Ахырысы бла да тауча билмегенлени орус тилли группалагъа олтуртабыз. Ангылап, алай а сёлашлмагъанла уа мурдорлу (основной) бёлюмге жюрюйдюле. Болсада ала бла ишибизни башхача къураргъа кюрешебиз.

-Устазларыбыз иги ишлей эселе, сабийлерибиз къарыусуз некдиле деген оюм да барды.

-Тюздю. Менде да бардыла аллайла. Билемисиз, юйде ата-анасы малкъар тилден, математикадан да алгъан бешлерине бирча къарамаса, ма ол заманда оюлады хар не да.

«Нек окъумай келгенсе?»-деп, соруу берсенг, «Мен дерслерими этген  эдим»,-деген сабийле кёпдюле. Къалай айтхын?! Ана тил а дерс тюйюлмюдю?! Анга юйретиуню юйюр-устазлагъа, биз а ата-аналагъа ышанып турсакъ, боллукъ тюйюлдю. Бир бирибиз бла байламлыкъда ишлерге керекбиз. Сау болсунла, бизде бардыла аллайла.

Сора школчуну къоркъутуп окъутхандан да хайыр чыкъмайды. Сёз ючюн,  анга «эки» саллыкъ тюйюлме. Билемисиз, ол багъа аныкъы угъай, мени кесимикиди, дейме. Не да этип, амал излеп, ол ана тилин сюерча,  билирча онгла къурарыкъма. Нек дегенде, юйреталмай эсем, кесимме терс. Сабий  дерсден бир жангы затны билип кетмесе, аны кесиме кечаллыкъ тюйюлме.

-Толуракъ ангылатсанг эди, шёндю кёп тюрлю хапарла жюрюйдюле. Малкъар тилни окъутуу къалай бардырылады, дерслени саны бла болум нечикди?

-Биринчиден, тогъузунчу классха дери ючюшер дерс бериледи бир ыйыкъгъа. Окъуу жылны биринчи неда экинчи жарымында аланы къалай бардырыргъа сюйгенинги (эки сагъат адабият бла бир сагъат малкъар тил огъесе  эки сагъат малкъар тил бла бир сагъат адабият) администрация бла келиширге болады.

Онунчу-онбиринчи класслада уа ыйыкъгъа экишер дерс бериледи. Алгъын ала жаланда ана тилден бардырыла эдиле. Энди уа биринде адабиятны, бирсисинде уа малкъар тилден юйретебиз. Школ кеси сюйсе, алагъа (10-11 кл.) дагъыда бир сагъат къошаргъа эркинлик барды.

Хапарлагъа  жетсек, алгъаракълада шахарны мектеплеринден биринде тамата класслада окъугъанлагъа директор ана тиллени орунуна орусчаны сюебиз деп, кеслерини, ата-аналарыны атындан да жалгъан къагъытла жаздыртып, алагъа къол да салдыртхан эди.

Аны КъМР-ни Билим бериу законуна  терс келгенин а жамауат  организацияланы келечилери Республиканы Башчысына билдиргендиле. Андан сора дерсле ызына къайтарылгъандыла. Школ таматала аллай ишле башласала, ата-анала да ол жолну сайласала, миллет тиллени келир кезиулерине жарсырчады.

-Сабийле аздыла деген сылтаула уа?

-Закон бла ол да бузукълукъду. Къуру бирине окъуна  дерс берилирге керекди. Бусагъатда ата-анала, аланы жашларын-къызларын окъутмай эселе, директоргъа барып, къаты сураргъа боллукъдула, аллай эркинликлери бардыла. Сабийле аздыла деген сылтауну тутсала уа, тарыгъыу бла билим бериу департаментге чыгъаргъа керекдиле.

-Ата-анала, окъуучула да малкъар тилни орунуна башха дерсни сайларгъа боллукъдула дегенлерин да ангылатсанг эди?

-Сайлаула жаланда орус тилли окъуучулагъа (къауумлагъа) бериледиле. Аталары – аналары экиси да таулула болгъанла барысы да малкъар тил бла адабиятны окъуйдула.

-Программаланы юслеринден огъарыда сагъыннганса. Аланы, алгъынча, малкъар тилде угъай, орусча жазаргъа керекди деп жарсыгъанла да бардыла.

-Ол да мектеплени директорларыны излемлериди. Сёз ючюн, мени аны тауча жазаргъа эркинлигим барды. Жаланда ишчи программаны  къалай къурагъанынгы къысха ангылатыуун орус тилде жарашдырсанг болады.

-Бюгюнлюкде, хау, программа, дерсликле да бардыла. Кертиди, алада кемчиликле да тюбей болурла. Ма ол затланы бир жанында къоюп, тилибизде сёлешгенле аз болгъанларын жашырмай айтсакъ, ол тас болмаз, сакъланыр, айныр ючюн да не мадар этерге тийишлибиз дейсе?

-Менде баш борч,  белгилегенибизча, жаланда программаны ётюу бла чекленип къалмайды. Жаш тёлю малкъар тилде сёлешип, адетлени, намысны-хурметни да билип  ёссе  сюеме.

Айхай да элледе тюз мен айтханча угъай, башхаракъ окъутургъа керекдиле. Анда сабийле тилни иги билгенлери себепли. Оюмуму тюз ангылагъыз, биз шахарда жашагъанланы элледегилерибизча сёлешдирирге, аладан а къыйматлы илму ишлени бардыралырчаланы ёсдюрюрге борчлубуз. Къайсы тил да айныр ючюн тинтилирге тийишлиди.

Устазла дерсим озсун деп къоймай, аланы хар биринде сабийлени сейирлерин къозгъаргъа, тюрлю-тюрлю мадарланы, амалланы табып, ала малкъар тилге сюйюп келирча этерге тиийшлибиз. Ийнаныгъыз, сюйдюре  билсек, окъугъан да этерикдиле. Болсада биз ол ишлени барысын да ата-анала бла биригип бардырыргъа керекбиз. Хар неге да  юйретиуню мурдору юйюрде салыннганын, андан башланнганын да унутмайыкъ.