Буруннгу жыр, тепсеу, турмуш хазнабыздан

Къарачай-малкъар тёрели жыр искусство халкъны культура жаны бла айныуу бла байламлыды. Аны тамырлары уа, сёзсюз, фольклордан келедиле. Малкъарны бла Къарачайны фольклор чыгъармаларында, кёп сейир сыфатла кёргюзтюлюп, адет-тёрелени, ийнаныуланы, ырысланы, тюрлю-тюрлю табыныуланы юсюнден айтылады. Аллай сейир сыфатладан бири Онай атлы алтын къоллу чырайлы бийчеди.

Онайгъа жораланнган жырла сейир айтылыуда  тюбейдиле. Белгилисича, фольклорну бу жигити жюнню, кийиз басыуну, жамычы ийлеуню, къумач бичиуню жакъчысыды. Бу жырла малкъарлыланы бла къарачайлыланы эм буруннгулу урунуу жырланы къауумуна киредиле.  Онай неда Инай, жюнню, жюн ишлени бийчеси, заман бара баргъанда магъанасын тас этгенди, алай аты уа жыр къатлауча, эжиуча (рефренча) бюгюнлюкде да, аз тюбей эсе да, сакъланады.

Тарыхха кирип айтсакъ, буруннгулу тёрелеге кёре, жюн ишлени башлардан алгъа абадан тиширыу борчлу халда алгъыш этерге керек болгъанды. Ол  сёзледе ала кёбюсюнде басхан кийизлерине ариулукъ,  айбатлыкъ, ишлерине женгиллик, аны иеси боллукъгъа насып тежегендиле:

Тейри берсин хар затны игисин!
Этген кийизибиз юйюбюзде бегинсин,
Аны юсюнде кёп къууанчла болсунла!

Неда:

Инай, Инай, Инайым,
Онгуна айлансын къарындашым.
Къарындаш дегенинг а къалады,
Ёлсенг да, баш ташынгы уа салады.

«Кийиз басыу, жамычы бичиу бла байламлы къыйын иш уллу кюч-къарыу излегенди.  «Онай» деген жыр а, иш кёллюлюкге себеплик этип,  тиширыуланы къыйын жумушларын бир кесек женгиллетгенди, кёллерин кётюргенди, тышындан болушлукъча кёрюннгенди.  Жыр башлагъан аны сёзлерин кесича айтыргъа, аны тюрлендирирге да болгъанды. Асламысында кийиз неда жамычы кимге хазырлана эсе да анга ахшы тежеуле этилгендиле.

Алай бла бу жырла урунууну низамын къурау магъаналыдан сора да, халмеш (магиялы) магъаналы болгъандыла. Ишлегенле жыр айтыу ахшы эсепле келтирлигине эмда хазырланнган затла не жаны бла да аламат боллукъларына ийнаннгандыла», - деп жазылады «Антология народной музыки балкарцев и карачаевцев» деген жыйымдыкъда.

«Онай» деген жырлада дагъыда биз ананы неда башха жууукъланы жашха чепкен неда жамычы хазырлагъан заманларында битеу жюрек кючлерин салып тейриден ахшылыкъ, жетишимлилик тилегенлерин да билебиз хапарладан. Бу жырланы кечирек чыкъгъанларында юйретиу эмда эстетика  магъана болгъаны да белгиленеди китапда. Дагъыда сагъынылгъан вокал чыгъармалада  онайчы тиширыулагъа махтау салгъан жорукъ-тёре болгъанды, эринчеклеге уа айып этгендиле, аланы къылыкъларыны осаллыкъларын чертип, къатлап айтхандыла.

Ой, да, Инай, Инай, Инай, Инаймыса,
Инай деген быллай кюнде,
Ишлеген къатыннга иги жюндю.
Ой, да, Инай, Инаймыса,
Муну тюбю – чалы, башы жюндю.

Хайда, къызла, хайда къызла, хайда къызла, ишлегеннге иги кюндю!

Онай бийчени халкъ фольклорда усталыгъын бирде Сатанай  бла окъуна тенглешдиргендиле. Былайда бир кесек башха жаныракъ кетип,  сагъышларым кёз туурама кесими ыннамы келтиредиле. Анга толу базынып Онай бийчени тёресинден тиширыу деп айтыргъа боллукъду.

Кючюкланы Шамкъыз, озгъан ёмюрню ал жылларында туууп, инкъыйлапны сюнгюсюню ачылыгъын ёз къадарында сынагъанды, алай жашаудан а тюнгюлмегенди. Ол аллай уста тиширыу болгъанды, не къыйын кюнде да эки къолуну къыйыны бла кесини, сабийлерини эмда бирси жууукъларыны жанларын сакълагъан. Эсимдеди бал туз салмай  хазырлагъан балча татлы, кюн бетли мырзайлары, бичген омакъ къапталлары, айтхан акъыллы сёзлери, эрттегили жомакълары. Была барысы да жарагъан энциклопедия жыйымдыкъны темасы эдиле.

Ол ийирген халы тюз да чибин ау кибик алай ариу, бир кибик болуучу эди. Жюн ишлеге энчи табийгъат фахмусу болгъанды аны, ол аны къолларында энчи тюрсюнле бла жылтырагъанды, энчи сыфат алгъанды.  Бу чынтты таулу тиширыу ол жумуш бла кюрешгенинде, Онайны жырларын айтыучусу эсимде къалгъанды, ол буруннгудан келген макъамла алгъыннгы тёлюню къанында, орусча айтханда, генотипинде къаты сакъланып эдиле.

Неда педагогика илмуланы кандидаты Гуртуланы Бертни къызы Мариям бла ушагъыбызда ол кесини ыннасыны юсюнден айта: «Ол Онай бийчеча болгъанды», - дегени эсимдеди. Бу жырланы  магъаналарын тинте, Мариямны алай нек айтханын артдаракълада ангылагъанма. Аны ыннасы Жаболаны  къызлары эди, туудукълары анга Анай дегендиле. Тиширыуну, кертиси бла да, билгичлиги, багъыу кючю болгъанды: терен агъачлада сейир кырдыкланы жыйып жараулу  дарманла жарашдыргъанды, мырдылада къан ичиучю къуртланы излеп, кёплени саулукъларын ала бла игиге айландырып къойгъанды, бирси къол усталыкъларын санап бошаргъа окъуна къыйынды.

Была жаланда бир-эки юлгюдюле. Аланы былайда сагъыннганымы магъанасы  бай маданият хазнабызны  ёмюрлюк жашау турмуш бла къаты, буруннгудан келген мурдорлу тамырлары болгъанын энтта бир кере чертип айтыргъа излеудю.  Къарачай-малкъар халкъны тиширыуларыны кёбюсюне, керти да,  Онайла, Сатанайла деп айтыргъа боллукъбуз. Аны себепли аланы сыйлары да бийик  тёрде болгъанды, алагъа алгъышла айтылгъандыла, байрамлада музыкалы жоралаула сокъгъандыла, жырла жырлагъандыла, хурметлерине халкъ тепсеулени тепсегендиле.

Тепсеулени юсюнден сагъыннганда,  жырда айтылгъан Онай бийчени тепсеуде да юлгюсю болгъанын белгилерчады. Малкъарлыланы бла къарачайлыланы  эм буруннгулу тепсеулеринден бирине къой къыркъыучуланы бла жюн жарашдырыучуланы «Инай» дегенлери саналады.  Аны биринчи кесегине эр кишиле къатышадыла, экинчисине уа –  жюнню жыйып, андан абериле хазырлагъан къызла.

Малкъарлыла бла къарачайлыла  кюз артында, жаз башында къой къыркъгъан ишлеге бек уллу магъана бергендиле. Ол жумушну Аймуш бла Маккуруш тейрилеге айланыудан башлагъандыла. Эр кишилени араларында ол жаны бла эришиуле да къурагъандыла, хорагъанла саугъа къоллу болгъандыла: къой, кийиз, башлыкъ, жамычы, чепкен, къаптал.

Ма аллай буруннгу  жыр, тепсеу, турмуш  хазнабыз бола тургъан халкъ бюгюнлюкде кесибизни къыйыматларыбызны  учузландыра, унута барабыз. Аны къой да, сакъларгъа да излемейбиз. Билмейме нек, Айтмат улу Чингиз жазгъаныча, манкъуртлукъ бийлегенди бусагъатда жюреклени. Фольклорубуздан келген жырла, назмула, жигитле, аланы тындыргъан ишлери  бизни тарыхыбызны буруннгулулугъун  шарт кёргюзтюп, миллет санатыбызны, санагъатыбызны айырмалы энчилигин кесгин белгилейдиле. Ол а глобализация дунияда бизнича аз санлы халкъгъа кесилигин къоруулауда бек магъаналы болгъанын айтыргъа кереклиси болмаз.

Бу иш да унутула баргъан  сейир фольклор жигитлерибизден бирине эс буруу магъананы тутады.  Материалны  жазгъанымда уа автор коллективге башчылыкъны  профессор Рахайланы Анатолий этген «Антология народной музыки балкарцев и карачаевцев» деген жыйымдыкъны, балетмейстер, хореограф, КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Къудайланы Мухтарны «Древние танцы балкарцев и карачаевцев» китабы бла бирге къауум къол жазмасын, жазыучу, тинтиучю Анна Яковлевна Кузнецованы «Народное искусство карачаевцев и балкарцев» деген китабын хайырланыргъа онгум болгъаны ючюн ыразылыгъымы билдиреме.