Камчы жашны ётгюрлюгю

(Болгъан иш)

Жазаланы Мажит кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора Каменка элде орналады. Анда жангыдын къурала келген мюлкню айныууна уллу къыйын салгъанладан да бириди. Ол редакциягъа кесини эсгериулерин, оюмларын жазып тургъанды, келип да айтханды. Аллай хапарларындан бири бла бюгюн сизни да шагъырей этебиз.

- 1944 жылны 23 мартында камчыла Жамбул областьда «Бектюп» колхозгъа тюшебиз. Ол мюлк эки бригададан къуралып эди. Биз биринчи, Эттеланы Исмайыл а экинчи бригада¬да ишлей эдик. Беппайланы Азнорну юйдегиси уа бизден узакъ болмай алай турады. Киши элинде киштик кибик, къартыбыз, жашыбыз да буюгъуп айланабыз, кимге къошулургъа да билмей. Жай да ётюп, кюз жетди. Кюнюн, айын билалмай, къазахлы сабийле ойнай, мен да алагъа къошулмай тургъанлай, Беппайланы Азнор къатыма келип:  Кел, Эттелагъа бир барып келейик, - деп, кесине нёгер этеди.

Ол заманлада манга бир онюч жыл бола эди. Азнор а уллайгъан киши эди. Биз Орта Азиягъа кёчгюнчю эл Советини председатели, партком да болуп ишлегенди. Барабыз экинчи бригадагъа, Эттелагъа. Барсакъ, Ис¬майыл бир салам мулжарда жатып, къызы Шебей да юйде айлана тура эди. Экиси да саламлашадыла, бизни олтуртадыла. Исмайылны къызы билямукъ этип, бизге да ичиреди. Ис¬майыл бла Азнор хапар айтадыла, мен а тынгылап турама.

«Жаш кёргенин унутмаз», - деп, бир да эсимден кетмейди Исмайыл Азноргъа къарап:

- Азнор, ёлюм бедиш тюйюлдю. Алай  Эттеланы Исмайыл салам мулжарда ачдан ёлдю деселе, ушагъыусуз болурму? - деди.

Азнор сёлеше билген адам эди, кёп ариу сёзле бла Исмайылны таукел этдирирге кюрешди.

- Исмайыл, жаш эшитгенин, кёргенин унутмайды. Бу жашны да эсинде къалыр, Тохтамиш бийни орундан чыгъармай юч жыл бакъгъан ёгюзюн къалай сюргенинги хапарын бир айтсанг а, - деп тиледи ол, Исмайылгъа айланып. Этте улу хапарны башлады.

«Тохтамиш къабакъны баш жанында камчыланы къышлыкълары болгъанды, Чегет жанында. Алгъын аны аты башха эди, энди уа алайгъа Батыр-Къая дейдиле. Охо, да сора хапар бла къайгъыбызны бир кесек унутайыкъ. Батыр-Къаяда кюз биченни бошай эдик. Гебенлени тартып, тишге къаларгъа керек эди. Кесибиз да ол жыл кечирек къалдыкъ. Ишибизни башлайбыз. Бир-эки кере ингир сайын къар хапу да этеди. Нёгерлерим тырмандан безитгендиле.

«Бу жукъа айран бла гыржындан сора ашаргъа зат боллукъ тюйюлмюдю?» - деп. Этмеучю ишим да тюйюл эди. Ары дери да бир къауум ууакъ аякълылагъа къол жетдире тургъанма. Элде уа:    «Тохтамиш бий бир ёгюзню орундан чыгъармай бакъгъанлы юч жыл болады», - деген хапарла жюрюй эдиле. Эн¬ди ёгюзню къайда болгъанын тохташдырыргъа керек эди. Аны да билдим. Мажитни атасы Шакъман да бизни бла бир къошдабыз.

Нёгерлериме айтама: «Ичлерине да салам салып, тёрт чабыр хазырлагъыз. Экеулен, жипле да алып, мени бла тебирегиз», - дедим. Эл тынчайгъан заманда Къабакъгъа кирдик. Тохтамиш бийни мал орнуна жанлап, бир кесек сынчыладыкъ.

Сора нёгерлериме: «Мен эшикни ачханлай, ары келигиз», - деп мал оруннга жууукъ бардым. Барсам, бир уллу кирит тагъылып. Таууш этдирирге жарамайды. Къарай кетип, эшик жанында чюйле бла къаты бегитилген къадауну чыгъарып, эшикни ачдым. Олсагъат нёгерлерим да жетдиле. Ёгюзню тёрт аягъына тёрт чабырны кийдирип, чабыр бауланы къаты къысып, башына  да жип салып, жолгъа атландыкъ. Суудан ётдюралмай бир кесек къыйналдыкъ. Кечени ауурлугъу кетип, танг атаргъа къошха жыйылдыкъ.

- Чабырланы уа неге деп кийдире эдигиз ёгюзге? - деп сорду Азнор.

- Анда-мында къар хапу бар эди да, алай этмей амалыбыз жокъ эди. Ёгюзню да союп, этин мал оруннга жыйып, тёгерекни тазалап, киши жукъ сезмезча этип, ишге къуралдыкъ.

Биз бираз ишлеп, къошха кирип, аш-суу къайгъы эте тургъанлай, бийни адамлары биз¬ни таба келе тургъанларыны хапары келди. Сегиз-тогъуз адам. Ала бизге жетгинчи, нёгерлериме айтама: «Былайгъа жыйылып турмай, арлакъ-берлакъ кетигиз. Мен сёлешип башласам, келирсиз къатыма». Ичине салыргъа аберибиз да болмай, бир тот басхан къауалыбыз бар эди да, Жазаланы Къаншаугъа былай айтама: «Сен къауалны ал да, къош аллында дуппурчукъда ушкокну тазалагъаи кибик эте, сылай, сыйпай тур». Келедиле. Атладан да тюшмей, сёзню башлайдыла.

- Бийни ёгюзю урланнганды. Сизге ишекли болуп, бий жибергенди. Мал ыз а кёрюнмейди. Алай, бир болуш билейик деп келгенбиз, - дейдиле ала.

- Келигиз, атдан тюшюгюз, айран ичигиз. Сиз айтхан мал къой-къозу тюйюл¬дю, не союлгъан жерин эслерсиз, не этин табарсыз, Биз этген эсек, къармагъыз, тинтигиз. Тапсагъыз:    сиз - бичакъ, биз - къой,

Тапмасагъыз а, бизни аман бетли этерге кюрешгенигиз ючюн, ма ушкогу бла Къаншау алайда белги бергенлей, атып башларыкъды. Окъ тауушла эшитгенлей къалгъанла уа бош турлукъ тюйюлдюле.

Бийни адамлары элгенедиле, атдан тюше турмай, къайтып кетедиле. Иш аны бла бошалмайды. Эттеланы Батыр Огъары Чегемни комиссары эди.

Тохтамиш бий аны чакъырады да, аманат этеди: «Бу ишни ким этгенин ма¬нга билдириринги тилейме. Не тёлетмем, не бир тюрлю харам ниет тутмам», - деп сёз берди ол.

Камчыланы уа андан хапарлары болмайды. Этни ашайдыла, шишлик этедиле, ойнайдыла, кюледиле. Бир ыйыкъ озгъандан сора, къазан бла этни отха асханлай, Батыр келип къалады, Комиссардан бу ишни букъдурургъа кюрешип, терк окъуна, ол къошха жетгинчи, этни шорпасын тёгюп, къалгъанын а, мулжарны кётюрюп, ары букъдурадыла.

Батыр, атдан тюшюп, саламлашып, къошха киреди. Айран да ичип, бираз олтуруп, хапарны башлайды. Битеу алайда ишлегенлени къатына жыйып, былай айтады:

- Ёгюзню юсюнде Тохтамиш бий сизге  ишеклиди. Мен да. Сизден хата жетген эсе, мен сау болуп, не тёлетдирмем, не бир хата этдирмем, ишни болушун айтыгъыз.

Исмайыл ант этеди биздсн хата жетмегенди деп.

Сора Батыр тилейди:

- Исмайыл, «Батыр, сен ёлмегин, мен этмегенме!» - деп айтчы.

- Батыр, сен ёлмегин, менден хата жетмегенди, - дейди Исмайыл.

Батыр Жазаланы Шакъманнга бурулуп:

- Шакъман, сен да айтчы: «Батыр, сен ёлмегин, биз билмейбиз ол ишни деп», - дейди. Шакъман а:

- Батыр, сен не биле эсенг, биз аны билебиз, - деди.

Бир кесекден а:

- Да сени башынгдан къаргъанырча, сени ёшюн сютюнг бламы ёсгенме мен. Къой, къаргъаныуну къояйыкъ, - дей тургъанлай, къошда бир уллу киштик жаулу чегини мулжар тюбюнден алып чыгъады.

Батыр, аны кёрюп:

- Исмайыл, мени ёлюрюмю не бек сюе эдинг, - деп кюледи.

- Батыр, ёлмей, темир терекми боллукъса, - деп, Исмайыл жууап береди.
Иш алай бла ачыкъ болады. Киштикни хайырындан энди даулашыргъа ушамайды. Батыр эт биширтеди, ашайды. Кете туруп:

- Къоркъмагъыз, мен сау болуп, сизге заран этдирмем, - дейди.
Камчыла да бир къазан бошалса, экинчисин асып, кеслери ашап тургъан болмаса, ёгюзюнден бийге къоншулукъ этер къайгъылары жокъ эди.

Бир-эки кюнден сора Батыр дагъыда къайтып къош¬ха келеди. Къошда олтуруп, ташыуулда ишлегенлени тёгерегине жыйып:

- Тохтамиш бий мени келечиге жибергенди. Базынып бу ишни ким этгенин билирге, ол адамны таныргъа сюеме деп. Исмайыл, къоркъма, уялма, мени бла тебире. Мен да, къайтарып айтама, не тёлетмем, не хата этдирмем.

- Батыр, жууукъ жаулукъ эте болурмуса?

- Угъай, мен сёзюме иеме. Тебире.

- Да, Батыр, мени Бахсан аузунда, Малкъар ауузунда, Чегем ауузунда да танымагъан, хапарымы эшитмеген жокъду. Былайда уа къабартылы бийни аллына баралмагъан эди деген  манга бедиш боллукъду, - деди Исмайыл. Кесин атышха-тутушха хазырлап, Батыр бла Тохтамиш къабакъгъа кетедиле. Барлыкъ жерлери 9 -10 къычырым эди.

Бир да бек жарыкъ болуп алады къонакъгъа Тохтамиш бий экисин да. Ашатып, ичирип, Батыргъа:

- Сен бар жумушунга, нёгеринг  а былай къалсын, - дейди. Батыр кетеди. Нёгеримден нек айырдынг деп Исмайыл да сормайды. «Не жигит сен болсанг да, - деп сагъыш этеди Исмайыл, - жаудан жалынып къутулалмазса. Къыйынлыкъда къаты болайым», - деп сагъышланады таукел этдиреди кесине. Бий да не жукъ сормайды, не жумуш этдирмейди, ашатып, ичирип, эки кече бла эки кюн юйюнде кечиндиреди. Не эшикге, не элге жибермейди. Ючюнчю  кюн ингирде Исмайыл тургъан отоугъа
сауут-сабалары бла эки къабартылы  жаш кирип келедиле. Саламлашадыла. Олтурадыла, Бий киреди да, сёзню башлайды:

- Исмайыл, Гитче Къабартыда бар ат барды да, ол менде болургъа керекди. Бу экиси юч кере да баргъандыла, алай ат оруннга киралмагъандыла, болущургъа керексе, - дейди.
Бираз сагъыш этгенден сора, Исмайыл:

- Бир жарлыны бир тайы барды  деп, мен ол ишни эталмам, - дейди. Бий Ис-майылгъа:

- Мени кёресе да? Ол менден да къолайлыды. Малы-мюлкю кёпдю, бийди, жарсыма анга, - дейди.

- Алай болса, барайым, - деп сёз береди Исмайыл.

- Сора тебирегиз, жолугъуз узакъды. Ат орунда атладаи бирине иер да салып Исмайылгъа жарашдырыгъыз, - деп, бий буйрукь береди.

Исмайыл кеси барып, сайлап атланы бирине иер салдырады. Къарангы бет алгъанлай, ючюсю да жолгъа чыгъадыла. Чаба-жорта, кечени эки тенги бола, ол, бийни ат орнундан узакъ болмагъан  бир жерчикде тохтайдыла. Нёгерлери Исмайылгъа сайлау бередиле:  «Сюйсенг, ат оруннга биз барайыкъ, атларыбызны тут, сюйсенг а - сен бар, биз атынгы тутайыкъ», - дейдиле.

Исмайыл сагъышланады.  Кишилиги кесиме жетмегенлеге атчы болуп былайда, тургъандан эсе, жаннган отха кирирме деп, ат оруннга кетеди. Нёгерлери юйретген эшикге барса, бир уллу кирит тагъылып. Къурулай къайтыргъа жарарыкъ тюйюлдю, хунаны бузгъандан эсе, эшикге бир мадар этерге керекди. Нёгерлерин чакъырыргъа уа ыйлыкъсынады.

Къарангыда излей кетип, ат тагъылгъан жерни табады, алайда къармай кетсе - арбаны бел темири жерге урулуп. Ол темирни жерден чыгъарып, киритни эшик жанындан чыгъарып, ат оруннга кирип, атны алып чыгъады. Нёгерлери болгъан жерге келтиреди. Ала бий айтхаи ат буду дегенден сора, жолгъа атланадыла. Ат а аллай атды, бийни кёзю бош къарагъан болмаз эди.

Танг жарыргъа ала Тохтамиш бийни арбазына киредиле. Бий, чыгъып, бары бла да саламлашып, Исмайылны энчи къучакълайды. Ашатып-ичирип, эки нёгерин да ашырады, Исмайылны уа дагъыда  жиберирге унамай, сыйын-намысын этип, эки кюн тутады. Ючюнчю кюн бий, кеси бла олтуртуп, адетде болгъаныча сыйлап, башдан аякъ кийиндирип, ол кече миннген атын да иери, жюгени бла: «Кишилигинг    ючюн нохтабуунгду!»  - деп, саугъагъа береди.

-  Хайда, энди къошунга бар, ёгюз да халалыгъыз болсун, ары-бери ётсенг, къайта тур, мен къонакъбайынг боллукъма! - деп аны ашырады. Исмайыл къошха келеди. Нёгерлери да сау-саламат, ишлери да кёп къалмай, бошала. Шёндю уа ол элни аты Лячинкъаяды.

Мында атлары сагъынылгъанла, жаннетли болсунла, бу дуниядан кетгендиле. Бусагъатда уручула бир жар¬лыны жангыз ийнегин къабаргъа да угъай демейдиле. Не тёлемейди, къутуладыла. Байлыгъы болса, ызындан сюрлюкле да тиймейдиле. Уручуланы да кёп тюрлюлери болады.